Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Side 35

Reyfarahöfundurinn Dostojevskí
óvenjulegir að gáfum og skarpskyggni (Myshkin í Fávitanum til dæmis, sem
les hugsanir hvers manns), auðmýkt og fórnfýsi (Sonja í Glæp og refsingu),
ágirnd og valdagræðgi. Þeir fáu „venjulegu" menn sem að komast í sögun-
um, eru að sögn Dostojevskís sjálfs aðeins uppfylling, bindiefni, sem haft er
til þess að gera söguna sem heild ögn sennilegri en hún annars hefði orðið.
Þessi yfirdrottnun hinnar ríkjandi ástríðu eða hugsjónar gerir það svo að
verkum, að allir aðrir þættir í lífi persónunnar, hinir hvunndagslegri, víkja,
skipta ekki máli, hverfa í skuggann. Fáar persónur eiga sér til dæmis forsögu
sem rakin er að ráði. Starf þeirra og venjulegar aðstæður eru ekki á dagskrá.
Sonja Marmeladova í Glæp og refsingu er Kristfígúra í líki fátækrar skækju,
en við sjáum aðeins trú hennar, von og kærleika, við sjáum hana aldrei í
námunda við viðbjóðslegan viðskiptavin á götum Pétursborgar. Umhverfi
persónanna er lítill gaumur gefinn, nema þá að húsakynni eru notuð sem
leiktjöld til að undirstrika visst sálarástand — má þá til nefna lýsinguna á
herbergiskytru Raskolnikofs stúdents sem minnir einna helst á líkkistu og
þrengir herfilega að huga hans og hjarta. Náttúran, sem samtíðarmaður eins
og Túrgénev notar mikið til að lýsa hugarfari persóna, koma þeim fyrir í
veröldinni, er varla til hjá Dostojevskí. Þar þýtur ekki í skógi, þar anga ekki
rósir, þar duna ekki fossar. Persónur hans standa andspænis hugmynd sinni
eða ástríðu sinni og takast á um hana við sjálfar sig í dramatískum eintölum
— eða við aðrar persónur gjörólíkar, allt annað lætur höfundur sig litlu
varða.
Sjálfur þessi mannskilningur færir Dostojevskí nær ýmsum eiginleikum
reyfarans en lygnri og breiðri og sennilegri heildstæðri þjóðféiagsmynd,
eins og þeirri sem aðrir höfundar kepptu gjarnan að á hans tíma og lengi
síðan.
Ekki nóg með það að Dostojevskí velji sér óvenjulegt fólk, — svo óvenju-
legt reyndar að við sjálft liggur að hvunndagsmaðurinn vilji senda það allt á
Klepp. Hann er sífellt að hrekja þessar sjaldgæfu manneskjur út í óvenju-
legar aðstæður þar sem stutt er í harmleik og stórslys. Villukenningar og
sérgóðar ástríður Raskolnikovs, Ivans Karamazovs, Rogozhíns eða þá
Stavrogíns í Djöflunum, leiða til morðs, eða sjálfsmorða eða geðveiki. Það
bjargast ekki neitt, það ferst það ferst. Dostojevskí hrúgar upp hrikalegum
atburðum og þjappar þeim saman í tíma og kærir sig kollóttan þótt hann
brjóti mörg lög sennileikans fyrir bragðið, nauðgi mætti tilviljananna án
minnsta samviskubits. Skáldsagan Fávitinn til dæmis, gerist öll á nokkrum
dögum, kannski tveim vikum. Og þá gerist fleira en t.d. sögulegar skáld-
sögur treysta sér að greina frá á hálfri öld — hafandi til umráða svosem 700
síður eins og Dostojevskí leggur gjarna undir sig.
Fyrsti hluti Fávitans gerist á einum degi. A þeim stutta tíma hafa helstu
TMM III
161