Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Side 71

Af rotnun leggur himneska angan
sem hann hefur misst elskuna sína, aleiguna og hrint frá sér tryggustu vinum
sínum, en hann er gripinn söknuði eftir borginni: „Stundum leggur írá
óheilnæmu umhverfi eða stöðum þar sem menn hafa þjáðst átakanlegast þef
sem minnir á himneska angan.“ (bls. 594)
I frásögninni geta fjárplógsmennirnir rofið skörð í þá múra, sem höfund-
urinn er annars sífellt að minna lesendur sína á. Og textinn sjálfur verður
hvergi hástemmdari en þegar lýst er þeim vafasömu stöðum þar sem pening-
arnir drottna yfir umhverfinu. Þannig þrífst frásögnin á upplausn, sem
gengur þvert á gildismat sögumanns og manngildishugsjón. Fjármagnið
knýr söguna áfram, því eru allir vegir færir, það spillir öllum sem nálægt því
koma. Hvað sem líður siðferðilegum áminningum sögumanns til lesenda
sæta okrararnir og fjárplógsmennirnir aldrei refsingu fyrir sitt siðlausa
framferði. Oreiðan sem þeir skapa alls staðar hefur þvert á móti á sér skáld-
lega hrífandi blæ, af rotnuninni leggur himneska angan.
Raunsœi Balzacs
Balzac hefur jafnan verið hælt fyrir sögulega glöggskyggni: Hann hafi sýnt
með skýrum hætti hvernig aðallinn missti forystuhlutverk sitt og borgara-
stéttin tók við því. Jafnframt er ljóst að hann var gagnrýninn á kapítalism-
ann, ekki síst á áhrif hans á sviði bókmennta og blaðamennsku. I þeirri
gagnrýni hans birtist bilið sem myndaðist milli rithöfunda og borgarastétta:
á tímum Júlí-konungdæmisins, þegar völdin voru hjá „hlutafélagi um
arðrán franska þjóðarauðsins, en hlutabréf þess skiptust milli ráðherra,
þings, 240 CCO kjósenda og fylgifiska þeirra“, einsog Marx komst að orði.12
Og vegna þess að Balzac reyndi að skrá þennan gang sögunnar blekkinga-
laust sökuðu blöð samtímans hann einatt um að vera konungdæminu verri
stuðningsmaður en enginn, vera í raun að hefna sín á samfélaginu.13 Nú ber
skipan samfélagsins í Brostnum vonum sterkan keim af íhaldssamri hug-
myndafræði, einsog hér hefur verið reynt að sýna, svo líklega er það ,sið-
leysi' frásagnarinnar, hvernig textinn veltir sér upp úr því sem í orði kveðnu
er fordæmt, sem hefur hrellt þessa lesendur.
En hvernig skilgreindi Balzac sjálfur raunsæi sitt? I fyrsta lagi virðist hann
hafa álitið vísindalega athugun mikilvægan þátt þess. Hann leit á verk sín
sem rannsóknir á siðvenjum mismunandi samfélagshópa, og í formála að
Brostnum vonum bendir hann á dýrafræði sem hhðstæðu. I þessu efni var
Balzac mótaður af náttúrufræði 18. aldar, þar sem lykilatriðið var að flokka
náttúrufyrirbærin og gefa þeim nafn. Hliðstæða viðleitni er víða að finna hjá
Balzac. En það þýðir líka að hann leit á borgarlifið sem nýja náttúru, sem
gat af sér nýjar dýrategundir. Þannig segir hann um okurlánarann Samanor
197