Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Qupperneq 8

Tímarit Máls og menningar
heildsala, rotnun borgaraætta, lífsstríð einstæðra mæðra, tilvistarvandi lang-
drukkinna sjónvarpsþáttagerðarmanna, kúgun, kúgun: af nógu var að taka. Því
miður heppnuðust fáar af þessum bókum vegna þess að markaðurinn var of
áfjáður í þær. Þetta voru yfirleitt fyrstu bækur höfunda á tímum þegar ekki voru
gerðar miklar tæknilegar kröfur til skáldsagna, þær áttu að vera hráar eins og
lífið og því er ómaklegt að fara að núa þessum höfundum um nasir einhverjum
smíðagöllum núna. Þetta voru bókmenntaleg meinlæti tíðarinnar — eins og
dæmið um Olaf Gunnarsson sýnir — og eins hitt að stundum var eins og skrifað
niður til fólks. Þetta var fyrsta kynslóð íslandssögunnar sem alist hafði upp við
efnalega velferð og þeir sem réðust ekki gegn hlutadýrkun foreldra sinna stigu af
göfuglyndi niður í vítið og lýstu því sem fyrir augu bar; áhugasamir og jákvæðir
og sljóir. Þegar hin ömurlegu kjör voru útmáluð eða taumlaus efnishyggja eða
fláttskapur iðnrekenda gleymdist mannleg reisn, eða kannski öllu heldur sú
sérviska sem býr í hverjum einstaklingi og bókmenntirnar nærast á. Þeir gripu
líka fram fyrir hendurnar á atburðarásinni, píndu hana inná einhverjar brautir í
þágu hugmyndafræði sem þeir voru haldnir af. Málið á þessum bókum var flatt
vegna þess að stílgaldrinum og sefjunarmætti orðanna var strengilega afneitað
án þess að annað kæmi í staðinn. Þar olli sjálfsagt mestu um löngun til að skrifa
fyrir alþýðu eða tortryggni tíðarinnar í garð þess bókmenntalega, en sé á málið
litið í séríslensku bókmenntasamhengi má ef til vill varpa fram þeirri kenningu,
þó fráleit kunni að virðast, að hér komi sjálfur módernisminn til skjalanna og
áhrif hans á unga höfunda síðasta áratugar.
Hefðbundinn skáldskapur byggir á blekkingu. Sú blekking er framkölluð
með vandlega völdum orðum. Þau skipa sér í vef, blekkingarvef. Hvert orð þarf
að seiða lesandann, flækja hann í vefnum. Undrið gerist: lesandi samþykkir
fáránlegustu hluti, allar aðstæður, allar uppákomur, allar persónur, allt — aðeins
ef höfundurinn er nógu slyngur að vefa.
Módernískar köllum við í daglegu tali þær bækur — hvað sem líður söguleg-
um skilgreiningum og heimspekilegum — þegar söguþráður er á einhvern hátt
óljós fyrir venjulegum lesanda, en dilkadrátturinn er villandi því innan þessa
svonefnda íslenska módernisma má greina afdráttarlaus andstæðuskaut; skil-
greiningin gengur sem sé út frá lesandanum og ringluðum skilningarvitum hans
fremur en bókmenntunum sjálfum. Því sem kennt hefur verið við módernisma
hér má gróflega skipta í tvennt — sé hin þjóðfélagslega furðusaga Svövu
Jakobsdóttur látin liggja á milli hluta að sinni: annars vegar er sá ljóðræni, sem
byggir á blekkingunni, hleður upp ævintýralegum myndum, þar er orðunum
ætlað að glitra. Afram er unnið með listræna blekkingu raunsæisins, en hún nýtt
til hins ítrasta með ofurnatúralísku smáatriðanostri til að leiða lesanda inn í
ókunnuglegt völundarhús sem er táknmynd tilveru fremur en eftirlíking: rof
tímans leiðir verkið á vit eigin lögmála um leið og það slær á þá sammannlegu
strengi sem mýtur allra tíma geyma. Stíllega á þessi íslenska tegund módernisma
sér forboða í einstökum köflum hjá Halldóri Laxness þar sem mikið kapp er
134