Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Síða 34

Tímarit Máls og menningar
jevskí hefði kannski tekið undir slík orð, ekki vildi hann ljúga að náunga
sínum — en hann hefði meint allt annað en Tolstoj. Eg leitast við að skapa
„raunsæi í æðri merkingu", sagði hann. Og inn í það raunsæi gengu meðal
annars meðöl reyfarans. Sumpart af því að hann var viss um „að skrifa vel er
sama og að skrifa skemmtilega". Sumpart vegna þess, að sögubrögð reyfar-
ans hentuðu ágætlega hans skapferli og mannskilningi.
Nágranni Dostojevskís á skáldaþingi, Tolstoj, taldi það hjátrú að hægt
væri að lýsa manneskjunni með því að vísa til nokkurra fastra eiginleika
hvers og eins. Enginn er heimskur eða vitur, illur eða góður, sagði hann —
en það er hægt að segja sem svo, að þessi maður hér sé oftar blíður en
grimmur, skynsamur oftar en bjáni. Mennirnir eru eins og fljót, segir hann í
skáldsögunni Uppstigning, vatnið er hið sama í öllum ám, en „hvert fljót er
ýmist mjótt og hraðstreymt, eða breitt og lygnt, hreint eða kalt, gruggugt
eða hlýtt. Eins eru mennirnir. Hver og einn ber í sér vísi allra mennskra
eiginleika og sýnir stundum þessa og stundum hina og er oft alls ekki líkur
sjálfum sér“. Semsagt: maðurinn er alltaf eitthvað annað. Jafnvel á hinum
stóru stundum, þegar allt er í húfi, getur hann ekki losnað við myndir og
hugrenningar sem vísa út fyrir dramað.
Mannskilningur Dostojevskís gekk í allt aðra átt. I Fávitanum leggur
hann þessi orð í munn sögumanni: „Ég skil ekki hvernig sá sem er undir
áhrifum einhverrar ríkjandi hugmyndar, sem leggur undir sig hug og hjarta
mannsins, ég skil ekki hvernig hann getur lifað í einhverju öðru“. Hann
lætur þess getið, í sömu skáldsögu reyndar, að hann hafi lítinn áhuga á
venjulegum mönnum, en þeim mun meiri á því sjaldgæfa fólki, sem menn
hitta sjaldan fyrir í veruleikanum en er „engu að síður raunverulegra en
raunveruleikinn sjálfur".
Og þetta óvenjulega fólk sem hann er sannfærður um að sé salt jarðar og
æskilegasta viðfangsefni skáldsagnahöfundar, einkennist einmitt af einhverri
„ríkjandi hugmynd“ eða ástríðu, sem heldur persónunum fast í greip sinni
og sleppir aldrei af þeim takinu. Því eru allar aðalpersónur hans manískar,
þær eru einæðingar. Þær breytast ekkert að ráði í rás sögunnar, þær koma
inn í söguna með sína ríkjandi hugmynd eða ástríðu og eru síðan að glíma
við hana og afleiðingar hennar upp frá því. Raskolnikov í Glæp og refsingu
spyr, hvort hann hafi eða hafi haft rétt til að drepa okurkerlingu til að ljúka
þeirri tilraun með sjálfan sig sem hann telur öllu öðru nauðsynlegri og
merkilegri. Rogozhín í Fávitanum er ekkert annað en hamslaus ástríða til
Nastösju Filippovnu, sem hann ætlar að sigra með sínum krafti eða kaupa
eða drepa ella. Nastasja lifir aðeins í hamslausu stolti hinnar föllnu konu,
sem þarf að hefna sín á öllum þeim karlþrjótum, sem hafa tekið eða ætla að
taka hana frillutaki. Allir sem máli skipta í sögunum eru fyrst og síðast
\
160