Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Síða 36

Tímarit Máls og menningar
persónurnar rutt úr sér ótrúlega hreinskilnum játningum um helgustu
leyndarmál sín. Þær hafa staðið í flóknum samsærum um ósæmilegan ráða-
hag Ganja Ivolgíns, sem er ungur og óprúttinn maður á uppleið, og
Nastösju Filíppovnu, og Nastasja hefur lesið yfir ágjörnum vonbiðli og
lostafullum öldungum pistil, yfirfullan af máttugri reiði. Myshkín fursti,
Kristur sögunnar, hefur játað þeirri sömu Nastösju ást við fyrstu sýn og
fengið, bónorðinu til stuðnings, milljón rúblur í arf fyrr en nokkurn varði!
Rogozhín hefur safnað hundrað þúsund rúblum sem hann ætlar að kaupa
Nastösju fyrir — og hún hendir þeim í eld logandi og segir vonbiðli sínum
að hann megi eiga þessa aura ef hann skríður eftir þeim á bálið. Fyrir nú
utan það að á þessum langa degi, sem húmar hratt að kveldi, hafa persónurn-
ar löðrungað hver aðra með mögnuðum orðum, fallið í ómegin með stórum
tilþrifum, drukkið eins og svín og efnt í sameiningu til tveggja meiriháttar
hneyksla, svo öll Pétursborg skelfur. Glæpur og refsing, Fávitinn, Bræðurn-
ir Karamazov og Djöflarnir, allar eru þessar skáldsögur fullar með martrað-
ir, ofskynjanir, sjálfsmorð og sjálfmorðstilraunir, að við bættum nauðgunar-
tilraunum (tökum dæmi af Dúnju, hinni saklausu og stoltu systur Raskoln-
ikovs í greipum Svídrígajlovs lostamorðinga). Ekki er heldur gleymt kyn-
ferðisafbrotum á börnum og fávitum og öðru kryddi hrollvekjunnar.
(Svídrígajlov, Stavrogín í Djöflunum, Totskí í Fávitanum, Fjodor Karama-
zov.)
Reyfarahöfundur gæti ekki gengið miklu lengra — hvort sem hann ber
virðulegt nafn eins og Victor Hugo eða miður gott eins og Eugene Sue. En
enn og aftur komum við að því, að Dostojevskí notar öll meðul á sinn hátt,
eins og sjálfsagt er. I honum sjálfum leynist að vísu nokkuð af kvalalosta
margra reyfarahöfunda, sem velta sér upp úr „hinum mestu þjáningum og
niðurlægingu til að æsa upp hið daufa næmi manna“, eins og haft er eftir
Frederic Soulé í formála hans að Endurminningum andskotans. En Dosto-
jevskí ætlar sér annað um leið. Hann ætlar ekki að gefa sínu fólki nein grið,
hann ætlar að hrekja það út á ystu nöf, skapa rök fyrir því að persónurnar
tali blekkingalaust — að þær játi fyrir öðrum þær athafnir og þær hugleið-
ingar, sem menn óttast að jafnaði að játa fyrir sjálfum sér í einrúmi — eins og
hann komst að orði sjálfur.
Dostojevskí lætur ekki staðar numið við að lýsa manískum persónum
sem flækja sér af miklum dugnaði í herfilegustu raunir og stórslys. Hann
fylgir þeim tíðindum og miklu uppgosi tilfinninga eftir með því að vera hinn
stórtækasti í orðavali. Alltaf vill hann hnykkja á, nota hástig lýsingarorða,
nístandi upphrópanir, taka helst þá sögn eða það lýsingarorð sem þykkast
smyr lit á orðamálverkið. I þessu efni fer hann allt aðra leið en landi hans
Tolstoj, sem hafði mestu andstyggð á bruðli með orð og taldi betur vansagt
162