Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Blaðsíða 101

ingum um hagvöxt, bankamál og milli-
ríkjasambönd. Hinn opinberi hugsunar-
háttur byggir á dýrkun á staðreyndinni, á
því tæknilega viðhorfi að heimurinn sé
„einsog hann er“. En hann er einnig ofinn
úr öðrum þráðum en upplýsingar einar
segja til um, samanstendur líka af því sem
Hinn opinberi hugsunar-
háttur byggir á dýrkun á stað-
reyndinni, á því tœknilega
viðhorfi að heimurinn sé
„einsog hann er“.
ekki sést og ekki verður mælt, vigtað eða
talið, af anda og menningu, því sem frá-
sagnarlistin miðlar.
Stundum er staðhæft að frásagnarlistin
lifi aðeins í andlausum sápuóperum sem
geti ekki hætt, jafnvel þó þeim sé löngu
lokið og að skáldskapur skráður á bók sé
frekar lítill bógur þegar hálf heimsbyggð-
in situr með störu og lifir sig inn í vanda-
mál vellauðugra Texasbúa líktog um ná-
komin ættmenni sé að ræða.
I þessu viðhorfi birtist í fyrsta lagi al-
gjör misskilningur á eðli bókmenntanna,
það að þeim sé ætlað að keppa við tísku
eða að tímabundnar dillur geti slegið þær
út af laginu. Sú staðreynd að aðeins örfáir
bændur og fiskimenn þekktu íslendinga-
sögurnar í fimm aldir gerði þær ekki að
ómerkilegum bókmenntum.
Af margvíslegum ástæðum hefur frá-
sagnarlistin sótt í sig veðrið. Hún hefur
varpað fyrir róða allri efahyggju um eigið
gildi og nemur jafnt af fortíðinni sem
samtíðinni. Ævintýralegt raunsæi, raun-
sæisleg ævintýr; merkimiðamir sem
menn hafa hengt á nútímabókmenntir eru
óendanlega margir. En einsog menn vita
rata merkimiðar oft á vitlausa vöru. Hvað
þýðir til dæmis hugtak einsog ævintýra-
legt raunsæi? Að til sé raunsæi án ævin-
týra? Að ævintýrin séu eitthvað sem bætt
er við veruleikann? Að hvorki veruleikinn
né ævintýrið geti verið hvort tveggja í
senn?
Út frá norrænum bókmenntaarfi mætti
ætla að slíkur tvískinnungur væri mönn-
um framandi. Eigi að síður er sú tilhneig-
ing að greina á milli raunsæis og
ímyndunarafls, félagslegra viðhorfa og
fagurkeraháttar, mjög sterk í norrænni
bókmenntaumræðu. Svo virðist, ef marka
má vissa hluta þeirrar umræðu, sem bók-
menntimar skipti um akstursstefnu á tíu
ára fresti: aki frá raunsæi til ímyndunar-
afls en snúi síðan við og keyri aftur til-
baka: frá ímyndunarafli til raunsæis. Þeir
sem skrifa eru jafnvel kenndir við ára-
tugina þegar verk þeirra verða til.
Líklega er Rauða herbergið eftir Aug-
ust Strindberg fyrsta norræna nútímasag-
an; og meðal annarra norrænna brautryðj-
endaverka mætti nefna Sult eftir Knut
Hamsun, Hærverk eftir Tom Kristiansen
og Vefarann miklafrá Kasmír eftir Hall-
dór Laxness. í öllum þessum verkum
rennur hið huglæga andrúmsloft textans
og lýsingin á þjóðfélagsveruleikanum í
eitt; og einmitt í krafti hins fyrmefnda
lifir hið síðarnefnda.
Sama er að segja um hinar breiðu þjóð-
félagsskáldsögur Halldórs Laxness og
Williams Heinesens: margt í þessum bók-
menntaverkum á mun meira skylt við það
sem síðar hefur verið kallað töfraraunsæi
en seinni tíma skilning á þjóðfélagslegu
raunsæi.
TMM 1990:2
99