Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Blaðsíða 62

kjarni málsins er sá í hvaða samhengi á að
skilja og túlka eddukvæði eins og Völuspá
og hvernig á að meðhöndla hugsun þess.
Ef „munnlega kenningin“ er rétt liggur
næst við að álykta, að kvæðið hafi orðið til
í þeim munnlega flutningi þegar það var
skrifað niður og „höfundurinn“ hafi verið
sá kvæðamaður sem flutti það þá. Eftir því
sem best er vitað ætti það að hafa gerst í lok
12. aldar eða á fyrri hluta hinnar 13. Það
gæti því komið manni á óvart, þegar Gísli
segir í eftirmála útgáfu sinnar: „Samt meg-
um við ekki gleyma því að Völuspá er göm-
ul. Kannski var svipað kvæði fyrst ort í
kringum árið 1000 af manni sem var í líkri
aðstöðu og Njáll bóndi á Bergþórshvoli
þegar hann frétti af kristninni og sá fram á
vígaferli sonasinna(...). Þaðersamtfrekar
ólíklegt. Svipað kvæði hefur örugglega ver-
ið til með norrænum þjóðum miklu lengur“
(bls. 98-99). Látum það liggja milli hluta,
þótt þessar ágiskanir og jafnvel fullyrðingar
um „svipuð kvæði“ brjóti í bága við þá
reglu Gísla sjálfs að tala ekki um „glötuð
kvæði og týnd handrit" (bls. 87), og ekki
séu neinar heimildir fyrir því að kvæði af
þessu tagi hafi „örugglega“ verið til á Norð-
urlöndum löngu fyrir árið 1000: þessar
setningar virðast fyrst og fremst vera í mót-
sögn við kenninguna um sköpun kvæðis í
beinum flutningi frammi fyrir áheyrendum.
En hér er samt ekki um neina mótsögn að
ræða: Gísli hugsar sér að „munnleg hefð“
hafi verið sífljótandi, til hafi verið mikill
fjöldi af svipuðum kvæðum, því þau hafi
verið í „stöðugri endurnýjun“ og „lagað sig
að umhverfi sínu, áheyrendum og tíðar-
anda“ fyrir „nýsköpun þeirra sem (fluttu)
kvæðin með það í huga að áheyrendum
(líkaði) sem best“ og því sé „ekki hægt að
tala um ákveðinn aldur einstakra kvæða“
(tilvitnanir í útgáfu Gísla bls. 89). Sam-
kvæmt þessari kenningu er það því ógern-
ingur að staðsetja kvæði á einum ákveðnum
punkti í tímans rás og túlka það í samræmi
við þær aðstæður og þau viðhorf sem þá
ríktu (nema ef við skyldum vita að eitthvert
kvæði hafi verið spunnið upp frá rótum á
ákveðnum tíma og skrásett um leið, en það
á alla vega ekki við um Völuspá): kvæðið
varð að hafa merkingu eins og það var í
hvert skipti — út frá sjónarmiði og smekk
áheyrenda — og það er eina merkingin sem
ritskýrandinn getur miðað við, en jafnframt
gat kvæðið verið myndbreyting og „ný-
sköpun“ á „svipuðu kvæði“, sem kannske
hafði verið kveðið við allt aðrar aðstæður,
og þar fram eftir götunum, enda var ekki
verið að gera annað en raða saman formúl-
um, fylla út í þær og laga þær hverja að ann-
arri eftir meira eða minna ljósum þræði.
Viðmiðunin verður því ekki stundin í tím-
ans rás, heldur áheyrendurnir og smekkur
þeirra.
Allt annað verður uppi á teningnum, ef
við gerum ráð fyrir því að kvæði hafi verið
ort á ákveðnum stað og tíma, síðan verið
lært og munað og flutt frammi fyrir áheyr-
endum sem forn spjöll en ekki sem
„skemmtun“ sem laga þurfti þannig að
þeim líkaði sem best. Þá er hægt að skýra
kvæðið út frá aðstæðum á vissu augnabliki
sögunnar og viðbrögðum skálds við þeim.
Það skiptir engu máli hvenær það augnablik
var, hvort það var löngu á undan þeim tíma
þegar skrásettur texti kvæðisins varð til eða
ekki: aðalatriði er að verkið erekki eitthvað
sem rennur fljótandi og síbreytilegt áfram
heldur er það stundlegt, það tilheyrir
ákveðnum tíma í framvindu sögunnar og er
upphaflega hluti af honum, og af því fær
það grundvallarmerkingu sína, þótt það geti
ekki síður átt erindi við þá tíma sem á eftir
fara.
Einn sérkennilegasti þátturinn í Völuspá
er sá árekstur sem þar verður milli kristni
og heiðni. Kvæðið fjallar um heiðna guði
og rekur heiðnar goðsagnir eða vísar að
60
TMM 1990:2