Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Blaðsíða 25

sögumaðurinn byggir á sprottinn upp úr
konungslausri menningu landsins. Þetta var
innflytjendamenning sem hófst með blöndu
norrænna og keltneskra áhrifa6 og átti sér
fjölbreytilega munnlega sagnahefð. Frá því
á fyrstu áratugum landnáms voru venjur í
menningu og þjóðfélagsmálum í stöðugri
mótun vegna nýrra aðstæðna. Og í því sam-
bandi er ákaflega mikilvægt að svæðis-
bundin hemaðaruppbygging tíðkaðist ekki
með þeim réttindum og skyldum sem slíku
fylgja. Einstaklingar voru misauðugir, nutu
mismikillar virðingar og höfðu mismikil
völd en landinu var samt stjórnað án form-
legs valdakerfis.
Aherslan sem lögð er á deilur og nauðsyn
sérstakra laga til að beisla þær hafði víðtæk
áhrif. I stað þess að verða félagslega eyð-
andi afl undir stjóm lögreglustjóra, fulltrúa
þeirra, lögregluþjóna og réttareftirlits-
manna urðu deilur á íslandi mjög fastmót-
aðar í hefð og ýttu undir stöðugleika þar
sem mikils virtir menn voru notaðir til
milligöngu. Stjóm eða lög hefðu ekki haft
nein áhrif ef fólk hefði ekki lýst vígum á
hendur sér. En fólk gerði það og þannig
komust deilur til dómstóla og voru teknar
fyrir í gerðardómi. Þar var beitt almennum
þrýstingi og þar eð ekki var um opinbert
framkvæmdavald að ræða leiddu deilur til
breytinga á mannvirðingum, auði og völd-
um. Niðurstaða deilnanna opinberaði hvort
hefndin hefði tekist eða ekki og staðfesti
virðingarsess manna.
Enginn neitar því lengur að íslendinga-
sögur byggi bæði á munnlegum og bók-
legum þáttum. Skoðanir eru hins vegar
mjög skiptar um það að hve miklu leyti
sögurnar endurspegli heilsteyptar munn-
legar sögur fyrri tíma og að hve miklu leyti
þær beri vott um listbrögð meðvitaðs rithöf-
undar. I heila öld hafa menn deilt um þetta
og það hefur haft sitt að segja. Vandamálin
eru nú miklu betur skilgreind en nokkru
sinni fyrr og við getum gert skarpari grein-
armun á þeim en hægt var fyrir aðeins
nokkrum árum. Á undanförnum áratugum
hefur áhugi aukist mjög á því að skilgreina
frásagnarformgerð sem liggur íslendinga-
sögunum til grundvallar og reyna með því
að ákvarða uppruna þeirra. Flestar slíkar
athuganir byggja á þeirri sameiginlegu for-
sendu að sem þróaðar frásagnir hljóti ís-
lendingasögur að vera runnar frá einhverri
greinanlegri frásagnarfyrirmynd frá meg-
inlandi Evrópu.
I þessari grein lít ég á þrjár kenningar um
frásagnarformgerð fornsagna sem taka til
allrar bókmenntagreinarinnar.7 Þessar rann-
sóknir byggja hver á annarri og ber saman
um það grundvallarsjónarmið að heildar-
formgerð Islendingasagna megi rekja til
heimilda sem standi utan við þá hefð sem
mótaðist á Islandi. Árið 1967 setti Theo-
dore M. Andersson fram kenningu um sex
meginhluta sagnanna sem byggðu á germ-
anskri hetjukvæðahefð;8 í bókinni Njáls
Saga frá 1976 þróar Lars Lönnroth hug-
myndir um sögubyggingu og styðst þar við
túlkun á kristilegum ásetningi og þjálfun
sagnamanna á þrettándu öld.9 Lars Lönn-
roth telur að þegar menn settu saman sögu
hafi þeir nýtt sér þá tækni að byggja á stutt-
um frásagnareiningum og þáttum. Carol
Clover, nemandi Lönnroths, fylgdi síðar
þessari hugmynd eftir er hún setti fram
kenningu árið 1982 í anda bókfestumanna
um samþættingu frásagnar sem tengdi sög-
urnar við latínukróníkur og franskar lausa-
málsrómönsur.10
Rannsóknum þessum má skipta í tvo
flokka eftir því í hvaða átt þær beina leit
sinni að uppruna sagnanna á meginlandinu.
I öðrum flokknum er litið til germanskrar/
norrænnar fortíðar fyrir kristni og þeirrar
hefðar sem landnámsmenn fluttu með sér til
landsins. Meginlandssinnar í þessum
flokki, eins og Theodore Andersson, hafa
orðið fyrir djúpum áhrifum af ritum W. P.
Kers og Andreasar Heuslers frá nítjándu öld
TMM 1990:2
23