Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Síða 23

Jesse L. Byock
íslendingasögur og kenningar
um formgerö frásagna
Munnleg hefö og bóksögur í Ijósi samfélagsgerðar
Á undanförnum áratugum hefur komið fram vaxandi áhugi á að skilgreina
frásagnarformgerðir íslendingasagna og nota þær til að varpa Ijósi á
uppruna þeirra. í þessari grein er sagt frá nokkrum kenningum um slíkar
formgerðir í sögunum og þær metnar, og einnig er fjallað um eldri hug-
myndir um sögurnar í Ijósi nýrra kenninga um íslenskt þjóðfélag á miðöld-
um. Höfundur lítur svo á að bygging sagnanna verði umfram allt skilin á
grundvelli félagslegra þátta. Einnig er fjallað um hvað slík athugun frá
félagsfræðilegu sjónarmiði felur í sér varðandi áhrif munnlega varðveittra
sagna á íslendingasögur og áhrif frá bókmenntum á meginlandi Evrópu.
íslendingasögur hafa lengi verið mönnum
ráðgáta. Þær eru lausamálsfrásagnir á þjóð-
tungunni og greina sig þannig frá öðrum
evrópskum miðaldabókmenntum. Formleg
frásagnareinkenni íslendingasagna greina
þær líka frá þjóðsögum, epík, rómönsum og
króníkum. Og rétt eins og til að gera gátuna
erfiðari þá eru sögurnar sem bókmenntateg-
und sláandi líkar raunsæisskáldsögum nítj-
ándu aldar. Nú á dögum höfum við miklu
skýrari mynd af íslandi til forna — þ.á m.
af hlutföllum innlendrar menningar og er-
lendra áhrifa og því hvernig þjóðfélagið
starfaði — heldur en menn höfðu fyrir
nokkrum áratugum. Því virðist orðið tíma-
bært að endurskoða þær hugmyndir sem við
höfum gert okkur um þessar bókmenntir,
einkum um munnlegan bakgrunn þeirra.1
Þjóðfélagsuppbygging á íslandi veldur
því að deilan um hlut munnlegrar hefðar í
sögunum verður mun flóknari en ella. Sög-
urnar eru ekki í hefðbundnu formi miðalda-
frásagna og á íslandi var ekki dæmigert
miðaldaþjóðfélag því að kerfíð gerði ráð
fyrir að menn tækju sameiginlegar ákvarð-
anir um völd og áhrif. Annars staðar á Vest-
urlöndum var samband landeigenda og
leiguliða mjög einkennandi á miðöldum en
hér á landi var það nær óþekkt. Svæðis-
bundin völd tíðkuðust yfirleitt ekki enda
þótt þau hafi gegnsýrt vestrænar hugmyndir
um eignarhald á landi og lagaleg og efna-
hagsleg yfirráð.2 í íslendingasögum snúast
átökin ekki um tilkomumikil pólitísk mál á
landsvísu eða örlög og styrjaldir prinsa og
yfirstéttarhermanna líkt og í flestum öðrum
TMM 1990:2
21