Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Blaðsíða 91

viðhorf setja gildisdómum fylgjenda
sinna ákveðnar skorður. Til dæmis geta
fylgjendur nýrýni eða formgerðarstefnu
tæpast fordæmt tiltekinn höfund fyrir
skort á einlægni. Þessar stefnur gera
nefnilega ráð fyrir því að ekkert sé hægt
að segja af viti um það hvemig sálarlíf
höfundar birtist í verkum hans. Þannig
leggja listfræðileg viðhorf vissar kvaðir á
fylgjendur sína, nýrýnandi verður að
hafna ákveðnum gerðum gildisdóma ef
hann vill vera samkvæmur sjálfum sér.
Þessar kvaðir eru þeirrar náttúru að þær
eru hlutlægar því þær eru röklegar, hlut-
drægar af því þær beina gildismati inn á
ákveðnar brautir. Þessi greining sýnir að
bæði hefðbundin hlutlægnishyggja og
hlutdrægnishyggja eru bókmenntafræð-
inni lélegt leiðarhnoð.
En hvað koma þessar vangaveltur sjálf-
dæmishyggjunni við? Því er til að svara
að sjálfdæmishyggjan leggur, eins og
önnur listfræðileg viðhorf, röklegar kvað-
ir á fylgjendur sína, beinir gildisdómum
þeirra inn á ákveðnar brautir, í átt að ný-
stefnu og annarri andfrumspekilegri
list.10
Nú kann einhver að spyrja hvort það
þjóni einhverjum tilgangi að hamast gegn
raunspeki, sem er, eins og áður sagði, að
mestu fyrir bí. En staðreyndin er sú að
sjálfdæmishyggjan og systir hennar af-
stæðishyggjan lifa enn góðu lífi í bók-
menntafræðum og það hjá þeim sem síst
skyldi, hjá yfirlýstum raunspekiféndum.
Margir bókmenntafræðingar sem inn-
blásnir eru af kvenhyggju og rofhyggju
(e. deconstruction) telja túlkun bók-
menntatexta öldungis smekkbundna eða
afstæða. Þeir skemmta því skrattanum,
þ.e.a.s. raunspekinni, því þeir eru algjör-
lega sammála fulltrúum hennar um að
gildismat sé handan skynsemi. En hvern-
ig veit bókmenntafræðingurinn að túlkun
hans er smekkbundin og ofurseld hlut-
drægni? Ef hann er dæmdur til algerrar
hlutdrægni getur hann ekki verið dómbær
á eigin túlkanir. Og ef hann veit að túlkun
hans á tilteknum texta er hlutdræg þá get-
ur hann í rólegheitum hreinsað hið litaða
frá og þá er hann ekki lengur alveg hlut-
drægur. í þessari greiningu er undirskilið
að „hlutdrægur" merki það andstæða við
„hlutlægur“. Hlutdræg er þá kenning eða
staðhæfing ef sannleiksgildi hennar er
kyn-, einstaklings- eða samfélagsbundið.
Sumir segja að allir textar, allar stað-
hæfingar séu hlutdrægar. En þá er stað-
hæfingin (S) „Allar staðhæfingar eru
hlutdrægar“ sjálf hlutdræg og því engin
ástæða til að taka hana fram yfir neitun
hennar („Það er rangt að S“). Og ef við
getum vitað með vissu að S sé sönn þá er
hún ekki lengur hlutdræg og þar með
röng. Ef hún er sönn þá er hún ósönn og
þar með fellur hlutdrægnishyggjan um
sjálfa sig. Það er eitt að segja að bók-
menntafræðin geti ekki verið fyllilega
hlutlæg, annað að segja að kenningar
hennar hljóti að vera algjörlega gegnsósa
af hlutdrægni. Öm Ólafsson bendir á at-
hyglisverða lausn á hlutdrægnisvandan-
um. Hann vill að bókmenntafræðingar
túlki texta með ýmsum hætti og beri svo
túlkanimar saman og reyni að velja þá
skástu." Auðvitað höfum við enga trygg-
ingu fyrir því að samanburðurinn verði
hlutlægur en við getum að minnsta kosti
reynt með þessum hætti að yfirvinna eitt-
hvað af fordómum okkar.
Gott og vel, kann einhver að segja, en
hefur háæruverðugur höfundur boðið les-
TMM 1990:2
89