Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Blaðsíða 60

upp eftir því kvæði (og þá reyndar gert þau
að formúlu).
Svo er einnig annað atriði sem mælir
mjög gegn því að „ár var alda“ geti á þennan
hátt svifið í lausu lofti í fyrstu ljóðlínunni,
en síðan hefjist ný setning, sem teygi sig
yfir aðra, þriðju og fjórðu ljóðlínu. I forn-
norrænum skáldskap er sterk tilhneiging til
að láta setningaskipun og bragarhátt falla
saman, og er þetta eitt af því sem greinir
hann frá latneskum skáldskap, en þar gátu
skáldin látið þetta tvennt rekast á með ýms-
um hætti. I Völuspá — og miklu víðar — er
þeirri reglu vandlega fylgt, að í átta ljóðlína
vísu eru skörp skil á eftir fjórðu ljóðlínunni,
sem skipta vísunni í tvo helminga, og svo
eru minni skil í hvorum helmingnum miðj-
um, á eftir annarri og sjöttu ljóðlínu. Að
þessari byggingu lagar setningaskipun
hverrar vísu sig með mjög ákveðnum hætti.
I einum vísufjórðungi geta verið tvær setn-
ingar eða tveir skýrt afmarkaðir setning-
arhlutar hvor í sinni ljóðlínu (þá er annar
t.d. forsetningarliður), eða þá ein setning
sem rennur beint í gegnum tvær ljóðlínur.
En setning teygir sig aldrei yfir skilin sem
eru á eftir annarri, fjórðu og sjöttu ljóðlínu
nema hún hafi náð yfir allan vísufjórðung-
inn á undan. Þessa reglu mætti vafalaust
skilgreina miklu nákvæmar og kannske
skýra með aðferðum málvísindanna, en
henni er fylgt það vandlega að hún hlýtur
að hafa verið í nánum tengslum við tilfinn-
ingu manna fyrir bragarhættinum og við
það hvernig ljóðin voru flutt. Sá skilningur
á setningaskipun í þriðju vísu Völuspár sem
felst í greinarmerkjasetningu Gísla er í full-
kominni andstöðu við þessa reglu og er ekki
hægt að benda á neina hliðstæðu í kvæðinu:
öll gerð þess, bragarháttur, orðaröð, setn-
ingaskipun og hljóðfall, býður manni bein-
línis að taka merkingarlega saman tvær og
tværljóðlínur íþessari vísu. Núer vitanlega
hægt að túlka setningaskipun í rituðu máli
á ýmsa vegu með því að breyta greinar-
merkjasetningu, eins og Gísli gerir, en þá
vaknar hin skelfilega spurning: hvernig
ímyndar Gísli sér að kvæðamenn hafi sett
greinarmerki í munnlegum flutningi? Einu
sinni hlustaði ég á konu sem var að halda
fyrirlestur á alþjóðlegri vísindaráðstefnu og
hafði það fyrir sið, að hún brá öðru hverju
vísifingri og löngutöng beggja handa eilítið
uppfyrireyrun ogdillaði þeim þar. Þeirsem
ekki voru innvígðir í leyndardóma fræða-
mennskunnar héldu að konan væri að leika
kanínu, en hinir vissu að með þessu var hún
að setja gæsalappir inn í fyrirlesturinn. Er
það kannske skoðun Gísla, að á þennan hátt
hafi greinarmerki verið sett í munnlegum
flutningi eddukvæða? En gallinn er sá, að
slíkar kúnstir byggjast á því, að til sé skrif-
aður texti til viðmiðunar. Hvort sem menn
aðhyllast „munnlegu kenninguna“ eða
ekki, er erfitt að komast hjá að álykta að í
flutningi norrænna fornkvæða hafi hefð-
bundið hljóðfall ráðið.
Vera má, að ýmsum finnist þetta nægileg
rök, en samt eru ekki öll kurl komin til
grafar. Það þarf einnig að líta á heildar-
þráðinn í vísunni, eins og Gísli prentar
hana, og athuga hvernig hann rekur sig
áfram. Ef við lítum á setninguna um Ými,
„þar er Ýmir byggði vara sandur né sær né
svalar unnir“, er erfitt að túlka þessi orð
öðru vísi en svo, að verið sé að segja að
Ýmir hafi ekki alið aldur sinn á baðströnd.
Það er alla vega verið að segja, að þar sem
eitt var niður komið (sem sé Ýmir) hafi
annað ekki verið til staðar. En í næstu
tveimur ljóðlínunum, „jörð fannst æva né
upphiminn“, er hugsunin skyndilega farin
að snúast um eitthvað allt annað: það er
verið að neita því að eitthvað hafi verið til
og jafnframt er verið að nálgast, en þó á
fremur óljósan hátt, hugmyndina um neind,
sem í þessari útgáfu skýtur hér upp koll-
inum í fyrsta skipti. Samkvæmt þessari
túlkun — og greinarmerkjasetning Gísla
býður ekki upp á neina aðra — ætti hugsun
58
TMM 1990:2