Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Blaðsíða 63

minnsta kosti til þeirra, stundum í mjög
knöppum stfl þar sem áheyrandanum eða
lesandanum er látið eftir að geta í eyðurnar
og finna þráðinn, en þótt hugsunin sé oft á
tíðum harla myrk er samt engin ástæða til
annars en skilja efni Völuspár bókstafleg-
um skilningi og líta á hana sem heiðið goða-
kvæði. A hinn bóginn hafa ritskýrendur
þóst finna í kvæðinu margvísleg kristin
áhrif, þótt Gísli nefni það ekki í skýringum
sínum og eftirmála og virðist telja þetta eins
og svo margt annað með því sem „er ekki
lengur til umræðu“, en mönnum hefur
gengið illa að koma sér saman um það,
hvaða atriði geta ótvírætt talist kristin og
hvernig eigi að líta á þau í heildartúlkun
kvæðisins. Það er hægt að benda á einstök
atriði, t.d. bera saman Völuspá:
Sól tér sortna
sígur fold í mar
hverfa af himni
heiðar stjörnur
og orð Opinberunarbókarinnar 6,12: „sol
factus est niger“, „stellae de caelo cecid-
erunt super terram“, en jafnvel um slíkar
orðalagslíkingar má deila og einstakar hlið-
stæður segja heldur ekkert um það hvaða
hlutverki slík atriði gegni í kvæðinu. Auk
þess er þeirri spurningu ósvarað, hvernig
kristin áhrif, hver sem þau eru, geti fallið
inn í heiðið goðakvæði.
Þessi árekstur kristni og heiðni snertir
nokkuð beint textaafbrigðið í þriðju vísu
Völuspár. Ýmsum þætti vafalaust freistandi
að líta svo á, að sú hugmynd um ástandið
fyrir sköpunina sem þar kemur fram beri
vitni um einhver kristin áhrif, en þar sem
verkið er heiðið goðakvæði eigi Ýmir þar
heima líka: mótsögnin sem bent var á sé því
ekki „klaufaskapur höfundar“, þótt bæði
atriðin séu frá honum komin, heldur bein
afleiðing árekstrarins. En ég held hins vegar
að markalína kristni og heiðni í kvæðinu sé
á allt öðru sviði og leiði ekki til mótsetninga
af þessu tagi. Þrátt fyrir ýmis vafaatriði og
deilur um þau, held ég að hana megi draga
á þann hátt, að frá heiðninni sé kominn
efniviður kvæðisins, sögur og persónur, en
frá kristninni fyrst og fremst „andleg tækni“
og vinnubrögð höfundar, heimspekihug-
myndir og meðferð þeirra. Skáldið tók upp
þá heiðnu goðafræði sem það þekkti og
breytti henni ekki, að því er virðist, heldur
lét sér nægja að velja og sleppa. En í fram-
setningunni beitti hann tækni, aðferðum og
hugsun sem komin voru úr kristni, eða
kannske væri réttara að segja úr þeirri heim-
speki sem kristninni fylgdi. I stað þess að
setja hin ýmsu atriði fram hvert fyrir sig,
eins og gert er í öðrum goðakvæðum þar
sem fjallað er um leyndardóma tilverunnar,
tók hann þann kost að bregða upp heildar-
mynd af veraldarsögunni, setja hana upp í
drama með línubundinni tímarás, þar sem
áfangarnir verða: sköpun, gullöld, fall,
spilling, tortíming og ný sköpun, ný gull-
öld. Eftir þeim heimildum að dæma sem
fyrir hendi eru gat hann ekki fundið þessar
hugmyndir í heiðinni goðafræði nema þá
kannske einstaka sinnum í mjög óljósri
mynd, en þær voru hins vegar til staðar í
ýmislegum kristnum fræðum: þótt þær
væru af ýmsum uppuna og tengdust kristn-
inni á margvíslegan hátt, komu þær að
minnsta kosti við sögu í bollaleggingum
kringum kristna guðfræði. Þar átti skáldið
kost á því að kynnast þeim í nokkuð víð-
tæku samhengi og jafnframt læra að með-
höndla þær, — fá nasasjón af heimspeki
legum vinnubrögðum, ef svo má segja. En
þótt hann sækti eitthvað af efnivið sínum í
slíka smiðju, leiddi engan veginn af því að
verk hans hlyti að verða kristið eða mótað
af eiginlegri kristinni guðfræði, og „árekst-
urinn“ milli kristni og heiðni kemur ekki
fram nema litið sé á ytra samhengi og upp-
TMM 1990:2
61