Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Blaðsíða 38

GUNNAR J. ÁRNASON
ar eru, o.s.frv. Það er eins og það sé sjálfgefið að svona eigi myndlist einmitt
að vera, að það sé þar af leiðandi engin ástæða til að setja hana í samhengi
eða útskýra hana sérstaklega, það þarf varla að segja nokkuð um hana, því
hún skýrir sig sjálf. Allir „andlega réttskapaðir menn“, eins og Jón Stefánsson
orðaði það, ættu að skilja hvað um er að ræða.
Hins vegar ef við rekumst á vegg og neyðumst til þess að skoða listaverkið
sem hluta af einhverju samhengi sem leiðir okkur út í vangaveltur um
stefnur, fagurfræði (sem gengur gjarnan undir nafninu hugmyndafræði hjá
þeim sem lítið eru gefnir fýrir slíkt), merkimiða, „isma“, signatúrur, áhrifa-
valda og sögulegt samhengi, þá höfum við ótvíræða vísbendingu um að
listaverkið sé fals og listamaðurinn loddari.
Það eru náttúrlega fleiri en ein uppspretta fyrir slíkar hugmyndir um
„persónulega sýn“, ein þeirra er fagurfræði abstraktlistarinnar, eins og hún
birtist meðal annars hjá Kandinsky í byrjun aldarinnar. En ástæðan fyrir því
að slíkt viðhorf er áberandi á jaðarsvæði eins og íslandi er að það leysir
ákveðinn vanda sem gagnrýni lendir í. Það þjónar hagsmunum gagnrýnand-
ans að þurfa ekki að hafa áhyggjur af því að tapa tiltrú almennings þótt hann
verði uppvís að, jafnvel viðurkenni á sig, fáfræði og nesjamennsku. Ef hann
skilur ekki listaverkið, þá er það einfaldlega sökum þess að listaverkið hefur
brugðist, ekki hann sjálfur.
Gagnrýnendur og listamenn á jaðrinum eru í þeirri aðstöðu að þeir eru
fjarri alfaraleið og úr tengslum við listalífið, þeir hafa engin áhrif á skoðana-
myndun, eru engin „autorítet“ í listaheiminum og geta ekki einu sinni verið
öruggir um eigin dómgreind eða þekkingu varðandi myndlist, en það sem
ekki verður tekið frá þeim er þeirra eigið sjálf, þeirra eigin þjóðareinkenni,
sem gefur þeim einstaka innsýn í íslenska myndlist, vegna þess að það er ekki
hægt að leggja íslenska myndlist á sama mælikvarða og aðra myndlist.
Hugmyndin var nefnilega sú að alveg sama hversu einangrað og úr
sambandi við umheiminn listalífið á íslandi kann að hafa verið, og alveg
sama hversu framandi þær listastefnur voru sem bárust hingað, þá gátu
menn alltaf gert sér grein íyrir því hvað var gott og hvað var miður gott í
myndlist með því að líta í eigin barm. Allt sem Islendingar þarfnast til að
vera dómbærir á myndlist var þegar til staðar í sálarlífi fólksins í landinu.
Ég er ekki viss um að þjóðernisstefna eða þjóðrækni sé endilega svo stór
þáttur í þessu þótt það kunni að hafa ráðið nokkru og verið notað sem
mælskurök. Það mætti kannski frekar kalla þetta sjálfsbjargarviðleitni gagn-
rýnenda og listamanna sem voru að reyna að tryggja sig í sessi og skapa sér
viðurkenningu í menningarlífinu, sérstaklega gagnvart yfirburðastöðu bók-
mennta.
Það sem ég hef verið að lýsa mætti kalla arfleifð sem gagnrýni í dag býr
28
TMM 1997:1