Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Side 88

SOFFÍA AUÐUR BIRGISDÓTTIR
og rökhugsunar sem stillt er upp á móti kennisetningum og kreddum
kirkjunnar og hjátrú almennings.
Frásagnarháttur frelsis
Menntun, upplýsing, rökhugsun — kannski mætti ætla út frá þessum hátíð-
legu orðum að Jakob forlagasinni og meistari hans væri þung bók þar sem
höfundur reyndi að hafa vit fyrir mönnum. En því fer þó víðs fjarri. Það er
einmitt í framsetningu efnisins sem Diderot sannar hversu snjall sagnameist-
ari hann er. Hann er reyndar kannski þekktastur fyrir hina miklu alfræði-
orðabók sína, en ljóst má vera að maður sem vann árum saman að því að
semja slíkt verk hefur verið vel að sér á hinum aðskiljanlegustu sviðum, ekki
síst bókmenntum og listum. Og þessa kunnáttu nýtir hann sér til fullnustu
við samninguna á sögu Jakobs forlagasinna. Sá frásagnarháttur sem hann
beitir, og má rekja allt affur til skálkasagna eins og fyrr er sagt, miðar alls
staðar að léttleika, skopi og glensi; eða því sem Friðrik kallar í eftirmála
sínum „leikgleði“:
... vitaskuld er leikurinn allt annað en innantómur. Hann er aðferð
höfundarins til að vaða viðstöðulaust úr einu í annað, skipta um
tóntegund, viðra fjölda hugmynda sem oft eru svo frumlegar að þær
myndu síður ganga í lesandann ef hann væri að lesa um trúverðuga
persónu sem setti sömu hugmyndir fram í fúlustu alvöru. Þannig
kemur höfundurinn á framfæri flóknum og djúpum hugleiðingum
án þess að setja sig í predikunarstellingar. Þar sem persónan hefur öll
einkenni leiksins og er laus við kvaðir trúverðugleikans getur höfund-
urinn leikið sér með hana af allri þeirri alvarlegu léttúð sem honum
þóknast (bls. 273).
Með það í huga að Diderot og Voltaire voru (ásamt Rousseau) forkólfar
upplýsingarinnar í Evrópu, ffamsýnir menn og vel að sér í velflestum mál-
efnum, ber kannski ekki að undrast hversu vel verk þeirra hafa staðist tímans
tönn. Hvað þetta varðar er sérstaklega athyglisvert að skoða frásagnarhátt og
formbyggingu Jakobs forlagasinna og meistara hans. Eins og ffam hefur
komið er sagan að formi til „merkilega „póstmódernísk““, eins og Friðrik
bendir einnig á í eftirmála sínum: „Frásögnin er stöðugt full efa, þykist aldrei
vera sannleikur, heldur minnir alltaf á að hún er tilbúningur einn“.16 Þetta
gerist á þann hátt að höfundur rýfur stöðugt frásögnina með því að ávarpa
lesandann og hefja samræður við hann um þá atburði sem verið er að lýsa.
Oft telur hann lesandann ósammála sér varðandi gang mála, spyr hann álits,
setur upp nokkurs konar rifrildi við hann og leggur honum orð í munn:
78
TMM 1997:1