Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Síða 94

Vilhjálmur Árnason
Hið sanna ríki frelsisins
Siðferðisgreining Karls Marx
I
Eflaust þykir mörgum sérkennilegt að fjalla um Karl Marx frá siðfræðilegu
sjónarhorni. Hvað eiga kenningar hans sameiginlegt með hugmyndum
siðspekinga eins og Aristótelesar og Kants, svo dæmi séu tekin? Að mínu áliti
eru náin tengsl þarna á milli. Því þótt Marx hafi ekki sett fram siðfræðikenn-
ingu, þá verður gagnrýni hans á siðferðið og hugsýn hans um mannúðlegt
samfélag ekki skilin réttilega nema í ljósi helztu siðfræðikenninga sögunnar.
Skilningur Marx á mannlegu siðferði virðist vera fyllilega hefðbundinn, en
draga þó einkum dám af kenningum Aristótelesar og Kants.1 Lykilhugmynd-
in í kenningu hans er sú að markmiðið sé að manneskjan nái að blómstra,
þ.e. þroska hæfileika sína og lifa eins og henni hæfir. Þetta er hugsun í anda
Aristótelesar. Á hinn bóginn virðist Marx einnig líta svo á, í anda Kants, að
forsenda þess að manneskjan geti blómstrað sé að hún sé sjálfs sín ráðandi
og að samskipti fólks einkennist af gagnkvæmri virðingu. Marx ræðir hins
vegar afar lítið um siðferðið á þessum nótum; hann virðist einfaldlega ganga
að þessum hugmyndum sem vísum enda eru þær rótgrónar í þeirri hefð sem
hann ólst upp í. Höfuðáhugaefni Marx er ekki að greina merkingu mannlegs
siðferðis eða inntak siðferðilegra hugmynda, heldur að leita svara við því
hvernig siðferðið geti orðið að veruleika í samfélaginu. Það mætti því heim-
færa fræga setningu Marx um heiminn upp á siðferðið: Heimspekingar hafa
aðeins túlkað siðferðið á ýmsa vegu. Það sem máli skiptir er að breyta
siðferðinu.2
í samræmi við þetta má segja að tvær spurningar um siðferðið leynist í
textum Marx: Annars vegar hvaða skilyrði séu nauðsynleg til þess að gera
siðferðilegar hugmyndir að veruleika; hins vegar hvaða öfl muni bera þá
breytingu uppi. Um fyrra atriðið greinir Marx sig einkum frá hefðinni með
því hversu róttækar ályktanir hann dregur af siðferðilegum hugmyndum.
Frelsið, til dæmis, getur ekki orðið fyllilega að veruleika nema menn hafi náð
tökum á tilvistarskilyrðum sínum í heild og móti í sameiningu menningu
sína og samfélag í samræmi við sinn eigin vilja. Hvað síðara atriðið varðar
þá hafði sú spurning almennt ekki verið rædd hverjir myndu hafa það
84
TMM 1997:1