Tímarit Máls og menningar - 01.09.1998, Side 93

SJÖ LYKLAR AÐ ElNNl SKRÁ
sem hann hefur skapað þannig að hver blettur sem falla kynni á uppdiktaðar
persónurnar verði þveginn í kærleika. Þessi kærleiki er gagnvirkur. Samúð
með sögupersónum þýðir í raun að þær hafi samúð með lesandanum. Les-
andinn hefur ekki aðeins samlíðan með Ástu Sóllilju. Ásta Sóllilja hefur sam-
líðan með lesandanum. Þannig eiga báðir bágt. Lesandinn kemur að verkinu
beygður og brotinn í leit að hjálpræði og finnur það í samúðinni, klökkvan-
um og síðan í skilningnum sem sögupersónurnar sýna honum með því að
leyfa honum að hafa samúð með sér. Sé honum á einhvern hátt vörnuð leið-
in að samúðinni bregst hann ókvæða við og sakar höfundinn um mannhat-
ur, kvenhatur eða að vera vondur við skepnur. Slíkur lesandi gerir ráð fyrir
því að sagnapersónurnar liggi kvaldar í búri höfundarins, fullar af klökkri
þrá eftir að fá að anda að sér samúð hans, en höfundurinn vilji ekki hleypa
þeim út. Höfundurinn er öfundsjúkur hrotti sem þolir ekki að persónurnar
veki þá samúð sem þær þó eru fæddar til að vekja og í hvert skipti sem hon-
um finnst sem einhverskonar sátt sé að verða til á milli lesanda og persónu
flæmir hann lesandann frá með því að lýsa rassgatinu á konunni sem horfði
áður svo blítt út úr textanum í von um væntumþykju. Einhver mesti hrotta-
höfundur þessarar aldar var og er Alain Robbe-Grillet. Hann segist hafa farið
að skrifa til að vinna bug á sadískri girnd sinni eftir að kvelja og berja ungu
stúlkurnar sem hann bauð í bíó og síðan í kaffi á eftir. I staðinn fyrir að lúskra
á þeim kvaldi hann lesendur. Það er síðan önnur saga, og kannski merkilegri
en sagan um samúðina, að bækur hans vekja upp unaðarhroll sem ristir
miklu dýpra en sætur klökkvinn. Þessi fasísk-sadíska þörf fyrir að kvelja les-
andann er nefnilega líka gagnkvæm. Lesandinn vill kvelja höfundinn með
því að lesa verk hans til enda, þreyta hann þangað til hann gefst upp á því að
kvelja sjálfan sig og aðra með sinni kvalaskrift. Hér er formúlan ekki: „Sam-
líðanin með Ástu Sóllilju.“ Hún er: „Píndu mig Ásta Sóllilja, og ég skal aldrei
sleppa þér aftur.“
III
í sögulegu tilliti var samúðin tæki til að búa til sjálf. Fagurfræðingurinn
Shaftesbury skildi samúðina fyrst og fremst sem meðal til að staðfesta að
hægt væri að fmna til og þar með vera til, og samúðin gegndi lykilhlutverki í
breiðsókn borgarastéttarinnar á 18. öld inn á sitt eigið svið; í tilraun hennar
til að skapa sér sína eigin sjálfsmynd sem ekki væri daufur skuggi aðalsins. í
skáldsögum 18. aldar eru víddir þessarar tilfmningar kannaðar og lendur
hennar numdar. Allt þangað til höfundarnir uppgötvuðu að hún er ekki síð-
ur tæki til að öðlast vald yfir þeim sem byggir allt sitt á samúð og dyggð en til
að skapa úr henni mynd af sér sjálfum. Um leið og sá siðferðislegi bakgrunn-
ur sem felst í samúðarhugtakinu er skilinn írónískum skilningi er ekkert sem
TMM 1998:3
www.mm.is
91