Tímarit Máls og menningar - 01.09.1998, Síða 110

KRISTJÁN B. JÓNASSON
2001 eftir Stanley Kubrick sem þrátt fyrir að vera „fullkominn“ var í það
minnsta óskiljanlegur. En fullkomnunin sjálf er aldrei óskiljanleg. Hún er
handan spurningarinnar um hvort eitthvað skilst eða ekki. Hún einfaldlega
er og það sem er þarf ekki að skýra - það liggur í augum uppi. Hins vegar ligg-
ur ekkert í augum uppi nema það sé öllum skiljanlegt og það eitt er öllum
skiljanlegt sem er svo fast í sessi að það megnar ekki að ala af sér neina spurn.
Örugglega kannast margir við þessa tilfinningu andspænis viðurkenndum
stórvirkjum listasögunnar. Það þarf ekki að spyrja að því hvað þau merkja-
þau bara eru. Móna Lísa er bara og hún merkir bara það sem hún er. Hvað
þarfþá meira? Enginn þarf um aldur og ævi að segja annað en þetta. Að þar sé
engu ofaukið. Fyrsti túlkandi verksins er jafnframt sá síðasti og fyrstu við-
brögð jafnframt lokadómur. Verkið er í raun ekki verk heldur pípa til að
anda að sér þunnu lofti hins viðurkennda smekks. Það gegnir ekki lengur því
hlutverki að vera verkfæri sem vekur upp spurn. Það er orðið að kjalfestu
sjálfsmynda sem aldrei eiga að breytast. Það er orðið að stuðara fyrir öll
heimsins högg. Til hvers er þetta fólk eiginlega að lesa bækur sem hrópar upp
í hverjum ritdómi að hér sé á kominn gripur þar sem „engu sé ofaukið“, þar
sem „allir endar séu hnýttir“ og þar sem „allt kemur heim og saman“? Getur
það ekki bara sleppt því að lesa fyrst allar bækur eru höggnar út úr sama ein-
steinungnum? En vandamálið er kannski einmitt að þessir einsteinungar eru
ekki lengur til, jafnvel hornsteinar okkar eigin óskeikulleika í menningarefn-
um, íslendinga sögur, eru orðnir að bitbeini lesenda sem vilja finna í þeim
staði sem áður var hlaupið yfir því þeim þótti ofaukið. Þegar nánar er að gætt
sést að samtímamenning okkar er yfir sig hrifin af því sem er ofaukið. Flestir
lesendur eru sannfærðir um að það sé alltaf einhverju ofaukið, að þegar þeir
opni bók, hvort sem hún er „klassísk" eður ei, þá finni þeir þar ekki viður-
kenndan smekk heldur eitthvað smálegt, ómerkilegt og persónulegt. Af öll-
um þeim flatneskjulegu frösum sem sjást í ritdómum og umsögnum um
bækur er „engu ofaukið“ sjálfsagt sá sem á sér hvað minnsta stoð í menningu
samtímans. Ég held að enginn lesandi viti eiginlega hvað hann á að gera við
þannig umsögn. Hún er runnin af fagurfræði sem fólk á æ erfiðara með að
átta sig á því hvað þýðir, því hvað er að því að hafa mikið af einhverju? Hvaða
mælikvarði er eiginlega „engu ofaukið"? Nú, þegar listrænir megrunarkúrar
eru dottnir úr tísku er vonandi að menn hætti að nota þennan undarlega
orðaforða. Við viljum ekki svelta lengur. Við viljum fá mat og við viljum
mikið af honum. Takk!
III
Það er draumur sérhvers nútímaþjóðfélags að geta sagt að þar sé engu ofauk-
ið. Stjórnendur þeirra vilja geta sagt eins og forstjórar risafyrirtækja að þeim
108
www.mm.is
TMM 1998:3