Tímarit Máls og menningar - 01.12.1998, Page 37

BERTOLT BRECHT 1898-1998
hann sé á móti öllu gömlu og allt eigi að vera nýtt. Hann notaði gjarna orðin
aristótelískt leikhús og innlifunarleikhús um það leikhús sem fyrir var og hann
gagnrýndi. Orð einsog epískt leikhús og framandgerving (Verfremdung, V-
Effekt), sem hann hafði um eigin aðferðir, hafa svo iðulega verið notuð sem
töfraformúlur og skrif hans skilin á þá leið að leikhússtarf megi nálgast eftir
einföldum fræðilegum uppskriftum. Nokkra sök á þessu á Brecht sjálfur því
orðalag hans er stundum kreddukennt, einsog oft er um nýjungamenn, enda
er hann í mörgum skrifum sínum að leggja málin niður fyrir sér og tala við
sjálfan sig, ef svo mætti segja. Þegar hann var að æfa leikrit notaði hann þessi
orð nánast aldrei. Leikkona Grúsju í Krítarhringnum segir að orðið
Verfremdung hafí fallið einusinni á öllum æfingum leikritsins.25 Það er þó
vissulega grundvallarhugtak í verki Brechts, ekki einungis í leik heldur
einnig í texta; merking þess er: að sýna í framandi ljósi það sem alþekkt er og
sjálfsagt þykir, í því skyni að vekja á því athygli og setja spurningarmerki við
það. Annað slíkt grundvallarhugtak sem Brecht notar er Gestus eða fas í leik
eða texta, en í því felst, í einföldustu merkingu, afstaða (persónu, höfundar)
einsog hún kemur fram í orðum og látæði. Brecht talar einnig um fas tilað-
mynda ljóðs.26
Leiklistarkenningar Brechts verður að sjá í sögulegu ljósi: sem andóf við
það leikhús sem ráðandi var í Þýskalandi þegar hann var að stíga fyrstu skref-
in á ferli sínum. Andóf gegn hátíðleikanum í sýningum á klassískum verk-
um, gegn tilfinningaþrungnum leik í verkum expressjónistanna, og ekki síst
gegn natúralisma í leikhúsi. Það er einkum gegn honum sem hann teflir
epíska leikhúsinu sem hann kallaði svo. En hvað er það? Um eðli hins epíska
- söguljóðs, skáldsögu - og hins dramatíska skrifuðust þeir Goethe og Schill-
er á árið 1797 og skoðanaskipti þeirra um skáldskapartegundirnar eru einkar
lærdómsrík, þó hér verði einungis fátt eitt rakið, í lauslegri endursögn.27 Hið
dramatíska verk, segja þeir, er yfirleitt einn þráður og óslitin framvinda sem
stefnir að ákveðnu marki, en í því epíska er altítt að tefja framvinduna með
ýmsu móti, með innskotum og útúrdúrum, með því jafnvel aðfara afturábak
og áfram í tíma. Þá eru einstakir hlutar mun sjálfstæðari í epísku verki en
dramatísku. Yfirhinu epíska er ró, og lesandinn/rjíí/s,en „harmskáldið rænir
okkur frelsi hugans“ (Schiller). Þá segja þeir að hið epíska skáld lýsi atburð-
um sem liðnum en dramatíska skáldið einsog þeir séu að gerast í þessari
andrá. - Fáir hafa lengur áhyggjur af hreinleika tegundanna, en greinilegt er
að Brecht þykja þeir eiginleikar, sem hér að ofan eru nefndir epískir, vænlegri
til að fjalla um viðfangsefni samtímans, enda fer hann að byggja leikrit sín í
samræmi við það. Hann er mjög mótfallinn hinu ,lokaða‘ formi í natúralísk-
um leikritum og sýningum, og vill að áhorfandinn hafi það „frelsi hugans“
sem þarf til að geta skoðað og gagnrýnt. Hann leggur áherslu á að leikhúsið er
TMM 1998:4
www.mm.is
35