Tímarit Máls og menningar - 01.12.1998, Síða 46

ÞORSTEINN ÞORSTEINSSON
eigi að taka til menningarverðmæta sem þeir menn skópu sem aðhylltust
kommúnisma, svosem Majakovskí eða Neruda. Eða voru af einhverjum
ástæðum hallir undir fasisma, einsog Hamsun eða Ezra Pound. Og svar
Kundera er ótvírætt: „Ef anda réttarhaldanna tekst að eyða menningu þess-
arar aldar, þá eigum við ekkert annað að baki en minningu um ódæðisverk,
sungna af barnakór.“45 Varnaðarorð Kundera eru þess virði að þeim sé
gaumur gefinn, einnig hér á landi. Hann nefnir ýmsa af helstu lista- og and-
ansmönnum aldarinnar og lýsir því hvernig þeir hafi mátt sæta ofsóknum af
hálfu valdsmanna og rétttrúnaðar, oft tvennum eða þrennum gagnstæðum
réttarhöldum. Tilaðmynda var Brecht ofsóttur af nasistum fyrir að vera
kommúnisti, gagnrýndur harðlega af kommúnistum fyrir að vera ekki nógu
rétttrúaður, og sætir ámæli nú fyrir að hafa ekki snúist gegn kommúnistum
og fyrir að hafa þegið aðstöðu sem honum bauðst í Austur-Þýskalandi til að
starfrækja leikhús.
Ekki leikur minnsti vafi á því að eftir að trúleysinginn Brecht varð snort-
inn af þeirri veraldlegu trúarhreyfingu sem nefndist kommúnismi, var hann
sannfærður um að þar lægi eina undanjkorþuvoi| mani|þynsins úr því foraði
sem hann taldi kapítalisman^T^era. Hann gerðíst þó aldrei flokksbundinn
kommúnisti og átti reyndar allatíð í útistöðum við flokksbrodda og réttlínu-
menn flokksins í fagurfræði- og hugmyndafræðilegum efnum. Og aðeins
tvö leikrita hans gerast beinlínis meðal kommúnista eða fjalla um þeirra
málefni: Úrræðið og Móðirin, bæði rituð um 1930. Enda leit hann á sig sem
borgaralegt skáld sem gert hefði málstað öreiganna að sínum.46
Það er til marks um sambúð Brechts og sovéskra kommúnista að leikrit
hans voru ekki sýnd í Sovétríkjunum í hartnær þrjá áratugi, eða frá því
Taírov sviðsetti Túskildingsóperuna í Moskvu 1930 og þartil í þíðunni
skömmu fyrir 1960, nokkru eftir að Brecht var látinn. Á fjórða áratugnum
átti hann í hörðum deilum við ,Moskvuklíkuna‘, sem hann kallaði svo, en
þær snerust að nafninu til um ,formdýrkun‘ og ,raunsæi‘ í skáldskap.47 Þessi
,fagurfræðilegu‘ átök héldu áfram í Austur-Berlín eftir að Brecht hóf að
starfa í leikhúsi sínu þar, einsog betur hefur komið í ljós eftir að leyniskjöl
urðu aðgengileg. Þannig virðist hafa verið áætlun í gangi um að halda áhrif-
um Brechts í lágmarki. Meðal annars birti flokksmálgagnið Neues Deutsch-
land enga gagnrýni um Krítarhringinn 1954, eina metnaðarfyllstu sýningu
Brecht-leikhópsins, og „þagði með sann“ um sýninguna þartil hún var búin
að fá sérstaka viðurkenningu á Leikhúsi þjóðanna í París árið eftir. En rit-
stjóra blaðsins hafði Walter Ulbricht einmitt fengið það verkefni að ,sjá um'
Brecht, að „framkvæma stöðuga pólitíska vinnu með Brecht og veita honum
aðstoð“, einsog það var orðað á skollaþýsku flokksins.48
Vilji maður vita raunverulegan hug Brechts til sovétkommúnismans á
44
www.mm.is
TMM 1998:4