Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 17

17
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
vera 12−16 ár. Greining á um 80 ára
löngum gagnaröðum fyrir rjúpu gaf
sveiflutímann 11 ár,5 eða svipað og
neðri mörkin hér að ofan. Einnig gaf
þessi rannsókn lengdina á tveimur
sveiflum, annars vegar 14 ár og hins
vegar 9 ár.
Nú er það svo að fjöldi óðals-
bundinna fálka nær ekki utan um
allan fálkastofninn. Ókynþroska
fálkar, eins til þriggja ára gamlir
fuglar, eru ekki inni í þessum tölum
og reyndar ekki hlaupið að því að
mæla fjölda þeirra. Hins vegar er
auðvelt að meta fjölda þeirra fálka-
unga sem komast á legg ár hvert.
Athygli vekur hversu lítil fylgni er
á milli rjúpnafjölda og varpárang-
urs. Þetta er þvert á viðteknar skoð-
anir.31,32 Fálkarnir æxlast í öllum
árum og tíðarfar ræður mestu um
hlutfall óðalspara sem reyna fyrir
sér um varp, hversu snemma fugl-
arnir verpa og fjölskyldustærð þeirra.
Í hörðum vorum reynir lítill hluti
óðalsfuglanna að verpa, þeir sem
verpa gera það seint og fjölskyldan
er lítil. Þessu er síðan öfugt farið
þegar vorar snemma.
Það segir þó kannski ekki alla
söguna hversu margir fálkaung-
ar komast á legg. Þegar ungarnir
kveðja foreldra sína síðsumars bíð-
ur þeirra erfitt skeið, sem er fyrsta
haustið og veturinn í lífi þeirra. Nú
eru þeir á eigin vegum og þurfa
sjálfir að afla sér matar. Fyrr á öld-
um voru fálkaveiðar stundaðar á Ís-
landi.33 Fuglarnir voru fangaðir lif-
andi í lok vetrar og fluttir til Evrópu
þar sem þeir voru notaðir til veiði-
leikja. Til eru tölur um útflutta fálka
fyrir tímabilið 1731–1793. Fálkarnir
voru flokkaðir eftir lit í gráa, hálf-
hvíta og hvíta fálka. Aðeins voru
fluttir úr landi gráir fuglar á fyrsta
ári en bæði ungfuglar og fullorðn-
ir af hinum litunum. Gráir fálkar,
en þeir voru uppistaðan í veiðinni,
hafa væntanlega fyrst og fremst ver-
ið íslenskir fálkar. Hvítfálkar verpa
ekki hér á landi en koma á hverju
hausti frá Grænlandi til vetursetu.
Greinilegar reglubundnar sveiflur
eru í fjölda grárra fálka. Eins og
sagði hér á undan voru fálkarnir
veiddir í lok vetrar og því tæplega
ársgamlir. Þetta bendir til þess að
þótt fjöldi fálkaunga sem yfirgefa
foreldra sína síðsumars sýni ekki
tengsl við ástand rjúpnastofnsins
sé annað uppi á teningnum er líð-
ur fram á vetur. Samkvæmt þessu
væru afföll fálkaunga yfir haust og
vetur í beinum tengslum við rjúpna-
mergðina; afleiðingin væri þá sú
að í lok vetrar endurspeglaði fyrsti
árgangurinn stærð rjúpnastofnsins
og þetta kæmi síðan fram í nýliðun
3−4 árum síðar.
Afrán fálkans mælt sem hlutfall af
varpstofni er mest í lágmarksárum
rjúpunnar. Þessar rannsóknir lýsa
reyndar aðeins ástandinu yfir vor
og sumar. Sá affallaþáttur sem virð-
ist vera lýðfræðileg skýring stofn-
sveiflu rjúpunnar, umframafföll
ungfugla, verður á tímabilinu frá
síðsumri fram á vor. Það er mark-
tæk jákvæð fylgni á milli þessa af-
fallaþáttar og fálkafjölda að hausti.19
Eins og að ofan greinir lýsa gögn
mín ekki að fullu stofnsvörun fálka,
því það vantar ungfálka, eins til
þriggja ára gamla fugla, inn í mynd-
ina. Dánartala þeirra getur verið
breytileg og í takt við rjúpnafjölda,
en slíkt myndi skerpa stofnsvörun
yfir haust og vetur.
Það er ljóst að margir þættir
hafa áhrif á afkomu rjúpnastofns-
ins. Áhrifin eru ólík eftir þáttum.
Viðbúið er að sumir affallaþætt-
ir, líkt og afrán tófunnar (Alopex
lagopus), dempi stofnsveiflur rjúp-
unnar, enda er tófan ósérhæfður
afræningi með tilliti til rjúpunnar.
Þeir atburðir sem gerðust í rjúpn-
astofninum í kjölfar skotfriðunar
benda til þess að veiðar séu einn
þeirra þátta sem ráða hnignun
stofnsins. Fálkinn er aftur á móti
sér á báti og það helgast af nánum
tengslum hans og rjúpunnar og
þeirri töf sem er á milli atburða
í rjúpnastofninum og fálkastofn-
inum. Fálkinn er líklegur kandídat
sem áhrifavaldur sveiflunnar.
Summary
Rock Ptarmigan and Gyrfalcon
The Rock Ptarmigan (Lagopus muta) and
Gyrfalcon (Falco rusticolus) predator-
prey relationship has been studied in
North-east Iceland since 1981. The Rock
Ptarmigan population in Iceland shows
multiannual cycles with peak numbers
approximately every 11 years. The
Gyrfalcon is a resident specialist
Ptarmigan predator, feeding on them as
its main food in all years. The proxi-
mate demographic explanation for the
cycle is juvenile mortality in excess of
adult mortality. This mortality rate is
related to Ptarmigan density two and
three years previously. The numerical
response of the Gyrfalcon population in
relation to Ptarmigan numbers shows a
c. three-year time-lag, the prerequisits
for a coupled predator-prey oscillation.
This suggests that the Gyrfalcon might
contribute to the generation of the
multiannual cycles of the Ptarmigan in
Iceland. These studies are correlative
and this system, for both logistical and
ethical reasons, does not lend itself to
experimental manipulations.
79 1-4#loka.indd 17 4/14/10 8:48:23 PM