Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 25

25
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
upp úr um fjöru. Við stíflunina
hætti sjávarfalla að gæta, og voru
leirurnar því ekki lengur tiltækar
fuglum. Straumskipti voru þó enn
það mikil að seltan hélst tiltölulega
há og sjávarlífverur voru ríkjandi.
Í næsta áfanga var næstum alveg
tekið fyrir innflæði sjávar og ber nú
innsti hluti Hraunsfjarðar einkenni
fersks vatns. Í hvorugt skiptið fór
fram mat á umhverfisáhrifum. Enn
var lagður nýr vegur yfir Hrauns-
fjörð nýlega, nú mun utar en hinir
fyrri við Mjósund. Ekki var hugað
að umhverfismati.
Gilsfirði var lokað með vegi 1997
en brú höfð það löng að tryggja ætti
nægileg straumskipti til að viðhalda
lítt breyttri seltu innan vegar. Eins
og vænta mátti tóku þessar fram-
kvæmdir þó að mestu fyrir sjávarföll
og mjög víðáttumiklar leirur innan
vegar urðu því ekki lengur tiltækar
fuglum. Reynt var að spá fyrir um
aðrar afleiðingar vegarlagningar, en
þær spár stóðust illa og má eflaust
að hluta rekja það til vanþekkingar
á vistfræði einstakra tegunda sem
komu við sögu.48 Það kom t.d. á
óvart hversu útfiri jókst fyrir framan
veg, m.a. með þeim afleiðingum að
þari, aðallega hrossaþari (Laminaria
digitata), drapst þar í stórum stíl
ásamt dýrum sem byggja afkomu
sína á þaranum.
Gilsfjörður var (og er enn) sjávar-
lón, og voru sjávarföll því seinna á
ferð þar en utan við lónið. Þetta var
talið eitt mesta gildi Gilsfjarðar, því
fyrir vegagerðina gátu fuglar nýtt
sér leirurnar þar í nokkurn tíma eftir
að flætt hafði yfir leirur á nærliggj-
andi svæðum. Nú eru nánast engar
leirur innan vegar og eftir þverun
hættu fjörufuglar snemma að leita
þeirra. Þá hefur þaraskógurinn inn-
an vegar horfið. Nokkrir aðrir stórir
firðir hafa verið þveraðir (Breiðdals-
vík, Önundarfjörður, Dýrafjörður og
Kolgrafafjörður, einnig Mjóifjörður
og Reykjarfjörður við Ísafjarðardjúp)
og áætlanir eru uppi um þveranir
Þorskafjarðar, Gufufjarðar og Djúpa-
fjarðar. Á áætlunum er þess hins
vegar gætt að straumskipti verði
það mikil að sjávarföll haldist nokk-
urn vegin óbreytt innan vegar. Hins
vegar er hugsanlegt að þveranir
þessar geti haft einhverjar afleiðing-
ar: (1) að sjávarföllum seinki mið-
að við það sem áður var og (2) að
minna fjari úr firðinum en áður (e.t.v.
sérlega varhugavert á svæðum þar
sem munur flóðs og fjöru er lítill).
Skýrt dæmi um seinkun sjávarfalla
má sjá innan hins nýjar vegar sem
lagður var yfir Hraunsfjörð. Áhrifin
á sjávarföllin eru að öðru leyti ekki
áberandi þar, en umhverfismat fór
ekki fram. Kolgrafafjörður hefur
ekki verið kannaður eftir þverun, en
úttekt fór fram fyrir þverun hans.49
Bæði Önundarfjörður og Dýrafjörð-
ur hafa verið athugaðir fyrir og
eftir þverun, og er ekki að sjá að
lífríki hafi breyst að ráði (Þorleifur
Eiríksson, munnl. uppl.). Að sjálf-
sögðu má svo um það deila hvort
staðbundin seinkun sjávarfalla sé
jákvæð eða neikvæð; t.d. getur þessi
seinkun lengt þann tíma sem fjöru-
fuglar hafa til fæðuöflunar með því
að fljúga milli staða (sbr. Gilsfjörð).
En ljóst er að allar breytingar sem
verða við þverun fjarða verður að
taka með í reikninginn.
Fleiri sjávarlón hafa orðið fyrir
skakkaföllum, þótt ekki sé af völd-
um vegagerðar. Má þar helst nefna
lokun Láróss á Snæfellsnesi um 1970
vegna fiskeldis. Mikið útfiri hafði
áður verið á Lárósi og sandmaðkur
(Arenicola marina) gríðarmikill. Líf-
ríkið á þessu svæði var að öðru leyti
ókannað, en reynsla af öðrum sand-
maðksleirum bendir til þess að það
hafi verið mikið og fjölbreytt.16 Lok-
unin tók fyrir sjávarföll og tapaðist
þarna sennilega nálægt 1% af leirum
landsins.
Í 2. töflu kemur fram áætlað
flatarmál fjara á landinu sem farið
hafa forgörðum við stíflun ósa og
þverun fjarða.
Nú er talsvert rætt um sjávarfalla-
virkjanir, t.d. í mynni Hvamms-
fjarðar, þar sem sjávarfallastraumar
eru miklir. Slíkar sjávarfallavirkjanir
geta beinlínis stórskaðað lífríkið50
og eru auk þess líklegar til að draga
úr sjávarföllum og þannig minnka
fjörur innan þeirra.51,52 Ljóst er að fara
verður með ýtrustu gát við hönnun
slíkra virkjana og meta hugsanleg
áhrif á lífríkið gaumgæfilega.
Uppfyllingar
Uppfyllingar í fjörur eru stöðugt í
gangi og má segja að meginhluti
fjörunnar í Reykjavík sé að uppi-
stöðu uppfyllingar. Stærstu sam-
felldu svæðin sem þannig hafa
horfið eru í Elliðaárvogi, í Grafar-
vogi, í Gufunesvogi, í Örfirisey og
nágrenni og svo að sjálfsögðu á
hafnarsvæðinu sjálfu. Tilgangurinn
11. mynd. Kræklingur Mytilus edulis, eftirlætisfæða nákuðunga og bogkrabba. – The
blue mussel Mytilus edulis, favorite food of dogwelks and green crabs. Ljósm./Photo:
Agnar Ingólfsson.
79 1-4#loka.indd 25 4/14/10 8:48:50 PM