Náttúrufræðingurinn - 2010, Side 36

Náttúrufræðingurinn
36
þáttur hefur orðið útundan við mat
á umhverfisáhrifum sem Náttúru-
fræðistofnun Íslands hefur skipulagt
eða staðið fyrir, líklega vegna þess að
þótt hefur vanta algilda mælikvarða.
Í seinni tíð hafa opinberar stofnanir
einnig sneitt hjá þeirri miklu vinnu
sem lögð var í umrædda skráningu
af hálfu félaganna; það hlýtur að telj-
ast furðulegt og verður að skoðast
sem þröngsýni þeirra sem um þetta
fjalla, sbr. Náttúruverndaráætlun
Umhverfisstofnunar 2003.
Deilurnar um Kárahnjúkavirkjun
eru sígilt dæmi um afstæði nátt-
úruverndar og þekkingar. Fyrir alda-
mót 2000 var stæði Hálslóns nán-
ast óþekkt. Eftir að deilan komst í
hámæli fóru menn að leggja leið
sína þangað og uppgötva náttúru-
undur sem þeir lýstu með háfleyg-
um orðum. Sjónarhorn margra varð
svo takmarkað við þetta lónstæði
að þeir létu aðrar afleiðingar fram-
kvæmdanna liggja milli hluta.
Svo virðist sem stefna náttúru-
verndarsamtaka okkar á áttunda
áratugnum, um hófsama nýtingu
og verndun náttúrunnar með vist-
fræði að leiðarljósi, eigi ekki upp á
pallborðið hjá almenningi. Þjóðin
skiptist nánast í tvo jafnstóra hópa,
með eða móti stóriðju og tilheyrandi
nýtingu orkuauðlinda. Öfgar hafa
aukist og viðhorf til þessara mála er
oft litað af tilfinningum og nánast
trúarkennt. Hér skýtur skökku við,
því að þekking á náttúru landsins
er margfalt meiri og áreiðanlegri nú
en hún var fyrir 30–40 árum, og því
ætti að vera auðveldara að byggja
verndun á hlutlægu mati. Þetta er
ein af mótsögnum mannlífsins, en
skýringin getur m.a. legið í því að
náttúruvernd er ekki lengur borin
uppi af náttúrufræðingum eins og á
áttunda áratugnum.
Í samræmi við markmið sín reyndu
Náttúruverndarsamtök Austurlands
yfirleitt að halda fram hófsamri
stefnu í deilum um stórvirkjanir á
Austurlandi. Þau viðurkenndu þörf
Austfirðinga fyrir nýtingu vatnsfalla
en vildu fara hægar og vægar í þær
framkvæmdir en raun varð á. Þau
lögðust eindregið gegn miðlunarlóni
á Eyjabökkum, en töldu lónstæðið
við Háls ekki geta jafnast á við það.
Þau reyndu að sporna við flutningi
á jökulvatnshluta Jöklu í Lagarfljót
og fordæmdu þá vatnssmölun sem
upphaflega var áætluð í kringum
Snæfell.
Þegar þetta er ritað virðast tals-
verðar breytingar vera í uppsigl-
ingu í orkunýtingarmálum Íslend-
inga. Ýmsar líkur benda til þess
að Kárahnjúkavirkjun verði síðasta
stóra vatnsvirkjun hérlendis sem
byggist á stóru miðlunarlóni. Mest
áhersla er nú á virkjun jarðhita, sem
vissulega getur líka valdið deilum,
en varla eins hatrömmum og vatns-
virkjanir, og ekki er lengur einblínt
á málmbræðslur sem kaupendur
orkunnar. Þá hafa stjórnvöld ekki
lengur það markmið að standa fyrir
virkjunum og láta nú ‚hinum frjálsa
markaði‘ það eftir, ásamt viðkom-
andi sveitarfélögum. Það getur átt
eftir að reynast afdrifaríkt fyrir nátt-
úru landsins og ýmislegt bendir
til þess að markaðsöflin fái nú um
sinn að leika lausum hala. Á móti
kemur að Rammaáætlun um nýtingu
og verndun vatnsafls og jarðvarma,
sem hleypt var af stokkunum 1999
og áætlað var að ljúka 2009, er líkleg
til að skila niðurstöðum sem flestir
geta sætt sig við.
Loftslagsbreytingar eru nú mál
málanna í náttúruvernd og íslensk-
ir náttúruverndarsinnar geta ekki
lengur leyft sér að horfa aðeins á
næsta umhverfi sitt. Þeir verða að
líta á málin í víðara samhengi og
beina sjónum að þeim hættum sem
vistkerfi heimsins eru búnar af starf-
semi manna.
Heim ild ir
Helgi Hallgrímsson 1970. Vistfræði. Týli 1. 10–18.1.
Carson, R. 1965. Raddir vorsins þagna (Silent spring). Gísli Ólafsson 2.
íslenskaði. Almenna bókafélagið, Reykjavík. 219 bls.
Goldsmith, E., Allen, R., Allaby, M., Davoll, J. & Lawrence, S. 1973. Heim-3.
ur á helvegi (A blueprint for survival). Bjarni Helgason íslenskaði.
Almenna bókafélagið, Reykjavík. 175 bls.
Meadows, D.H., Meadows, D.L., Randers, J. & Behrens III, W.W. 1974. 4.
Endimörk vaxtarins : þáttur í rannsókn Rómarsamtakanna á ógöngum
mannkynsins. (The Limits to growth: a report for the Club of Rome’s
project on the predicament of mankind). Þorsteinn Vilhjálmsson & Finnbogi
Guðmundsson íslenskuðu. Universe Books, New York. 240 bls.
Hjörleifur Guttormsson 1974. Vistkreppa eða náttúruvernd. Mál og 5.
menning, Reykjavík. 246 bls.
Páll Líndal 1982. Stríð og friður: samantekt á víð og dreif um aðdrag-6.
andann að setningu náttúruverndarlaga á Íslandi. Sögufélag, Reykjavík.
Bls. 319–341.
Sigurður Þórarinsson 1950. Náttúruvernd. Náttúrufræðingurinn 20. 1–12.7.
Ágúst H. Bjarnason 1975. Almenn vistfræði. Iðunn, Reykjavík. 82 bls.8.
Helgi Hallgrímsson 1970. Ádrepa um náttúruvernd á Norðurlandi. 9.
Ársrit Ræktunarfélags Norðurlands 1969, 1. hefti. 99–112.
Sigurður Gizurarson 1991. Laxárdeilan. Skákprent, Reykjavík. 276 bls.10.
Ávarp í tilefni af Evrópska náttúruverndarárinu 1970. Akureyri. 4 bls.11.
Helgi Hallgrímsson 1995. Jökulsárgljúfur : drög að lýsingu lands og lífs 12.
og tillögur um verndun : skýrsla um náttúruverndarkönnun í Jökulsár-
gljúfrum sumarið 1974. Egilsstöðum. Handrit 75 bls.
Helgi Hallgrímsson 1984. Náttúruminjar í Mývatnssveit og tilraun til 13.
flokkunar þeirra. Fjölrit Náttúruverndarráðs 14. Bls. 11–42.
Helgi Hallgrímsson 1985. Náttúruminjar í Eyjafjarðarsýslu. Náttúru-14.
gripasafnið á Akureyri. Handrit 136 bls.
Helgi Hallgrímsson 1990. Veröldin í vatninu (2. útg). Námsgagnastofnun, 15.
Reykjavík. 231 bls.
Helgi Baldursson 1995. Lýðræði í viðjum valds: Blöndudeilan. Land-16.
verndarsamtök vatnasvæða Blöndu og Héraðsvatna, Reykjavík. 232 bls.
Helgi Hallgrímsson 1982. Vesturströnd Eyjafjarðar: náttúrufar og minjar. 17.
231 bls.
Helgi Hallgrímsson. Náttúrumæraskrá og náttúrulýsing Fljótsdals-18.
héraðs: náttúrufar og minjar. Í prentun.
Andri Snær Magnason 2006. Draumalandið: sjálfshjálparbók handa 19.
hræddri þjóð. Mál og menning, Reykjavík. 267 bls.
Róbert H. Haraldsson & Þorvarður Árnason (ritstj.) 1994. Náttúrusýn. 20.
Háskóli Íslands, Rannsóknastofnun í siðfræði. Bls. 290, 305.
Um höfundinn
Helgi Hallgrímsson (f. 1935) er líffræðingur að mennt.
Hann var forstöðumaður Náttúrugripasafnsins á
Akureyri í aldarfjórðung og ritstjóri Týlis – tímarits um
náttúrufræði og náttúruvernd – í 15 ár. Hann hefur mest
fengist við rannsóknir á íslenskum sveppum og vatna-
lífi og ritað bækur um þau efni auk fjölda tímarits-
greina. Helgi er búsettur á Egilsstöðum og fæst við
ritstörf og grúsk
Póst- og netfang höfundar
Helgi Hallgrímsson
Lagarási 2
700 Egilsstöðum
hhall@simnet.is
79 1-4#loka.indd 36 4/14/10 8:49:03 PM