Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 53

53
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
UMRÆÐA
Varpdreifing
Athygli vekur að rituvörp eru flest
frekar utarlega í breiðfirska eyja-
klasanum, langflest í Vestureyjum,
einkum í Flateyjar-, Hergilseyjar- og
Sauðeyjalöndum. Þar var 41 byggð
af 65 á Breiðafirði öllum. Næstu
ritubyggðir í landi eru utar með firð-
inum, að sunnanverðu í Vallnabjargi
nálægt Ólafsvík og Keflavíkurbjargi
við Rif og að norðan í Látrabjargi,
en þeim hafa verið gerð góð skil
áður.6,15,29 Engar ritur verpa í landi
mjög innarlega á Breiðafirði. Þar
hafa í tímans rás aðeins verið örfáar
byggðir í eyjum, einkum í mynni
Hvammsfjarðar en engin inni á firð-
inum. Talað er um rituvarp í Send-
lingakletti í Purkeyjarlöndum fast
við Hvammsfjarðarröst um 1960.19
Engin frekari gögn eru tiltæk og
þar er a.m.k. ekki vitað um varp af
staðkunnugum frá því fyrir 1960
(Jón H. Jónsson og Helgi Stein-
grímsson, munnl. uppl.) svo ein-
hvers misskilnings virðist hafa gætt.
Fjölmargir staðir eru þar sem ritur
gætu byggt hreiður, þannig að aðr-
ir umhverfisþættir hljóta að skýra
ritufæð.
Dreifing rituvarpa á Breiðafirði
skýrist eflaust mest af því hvar
hentugt æti er að finna fyrir ritur á
firðinum. Þótt ritur fljúgi tugi kíló-
metra til ætisleitar30,31 er samt lík-
legt að þær velji varpstaði sem næst
fæðusvæðum eigi þær þess kost.
Eyjar á Breiðafirði eru fjölmargar og
gnótt varpstaða fyrir ritur, svo þess
vegna er engin ástæða fyrir fuglana
að fljúga lengra til fæðusvæða en
þeir þurfa. Aðrir umhverfisþættir,
svo sem ísalög, gætu einnig haft
áhrif á stærð og staðsetningu ein-
stakra byggða, eins og síðar verður
vikið að.
Sandsíli Ammodytes-tegundir og
trönusíli Hyperoplus lanceolatus eru
mikilvægustu fæðutegundir fyrir
ritur á Breiðafirði á sumrin (óbirt-
ar uppl.). Þessar sílistegundir er
helst að finna þar sem sjávarbotn-
inn er grófsendinn, með möl og
skeljasandi, sem er einkum utarlega
á firðinum. Sílin bora sig niður í
grófan sand þegar styggð kemur að
þeim32 og ræður grófleiki botnsins
líklega miklu um útbreiðslu tegund-
anna. Þegar innar dregur og öldurót
minnkar er botninn fínkornóttari og
leirkenndari.33,34,35 Útbreiðsla sílis
og stofnstærð er raunar takmarkað
skráð á Breiðafirði eins og annars
staðar við landið, þótt nokkuð hafi
verið bætt úr síðustu ár,36,37 en full
ástæða er til áframhaldandi athug-
ana. Með þá vitneskju í farteskinu
væri unnt að bera betur saman stað-
setningu ritubyggða og dreifingu
fæðu. Á sama tíma er mikilvægt að
skoða fæðuferðir rita frá varpi með
staðsetningartækni og bera saman
fæðuatferli fugla úr vörpum yst og
innst á firðinum.
Stofnstærðarbreytingar
Upplýsingar um stærð ritubyggða
á Breiðafirði eru einkum til frá því
eftir 1970. Fyrir þann tíma sinntu
fuglafræðingar lítt rannsóknum
á Breiðafirði og eldri skráningar
á fuglalífi eru því takmarkaðar.
Mörgum heimamönnum var samt
kunnugt um ritubyggðir í sínu
næsta nágrenni þótt sú vitneskja
hafi sjaldnast verið skráð og smám
saman glatast eftir því sem stað-
kunnugir féllu frá og eyjarnar fóru
í eyði.
Enginn vafi leikur á að ritum
stórfjölgaði á Breiðafirði síðustu
áratugi 20. aldar, kannski mestalla
þá öld. Sum vörp hafa greinilega
haldist um margar aldir – vörpum
fjölgaði svo um munaði og gamlar
ritubyggðir stækkuðu. Nær allar
ritubyggðir stækkuðu eftir 1970
og var sú framvinda í gangi undir
lok aldarinnar. Þá tók ritubyggðum
að hnigna og hafa þær breytingar
haldið áfram á yfirstandandi öld.
Þótt einungis sé tekið mið af fjölda
nýrra varpa má fullyrða að ritum
hafi fjölgað á Breiðafirði. Slíkar
breytingar geta þó einnig skýrst af
tilfærslum varpfugla í tímans rás,
eins og sýnt hefur verið fram á milli
franskra ritubyggða.38 Því er nauð-
synlegt að skoða einnig tiltæk gögn
um breytingar á fjölda varppara í
einstökum byggðum.
Breytileg framvinda einstakra
varpa getur stafað af mismunandi
staðbundnum jafnt sem víðtækum
áhrifum. Eggjatínsla hefur til dæmis
lengi verið stunduð í sumum ritu-
vörpum á Breiðafirði, t.a.m. í Hrólfs-
kletti, Hafnarey og Klofningi (en
er nú hætt í fyrstnefnda varpinu).
Vanalega verpa ritur aftur þegar
fersk egg eru tekin undan þeim, en í
hremmingum síðustu ára hafa mun
færri fuglar orpið að nýju og því enn
færri ungar komist á legg en ella
(ÆP, óbirt gögn). Rituvarpið í Flatey
verður fyrir daglegri áreitni ferða-
fólks og komið hefur fyrir að börn
hafi gert sér að leik að eyðileggja
unguð egg og varp því farið forgörð-
um það ár. Í Sýrey er orðinn þröngt
setinn bekkurinn, svo ekki virðist
pláss fyrir öllu fleiri fugla, og má
vera að það sé ástæða þess að varpið
óx ekki frekar (8. mynd). Sögulegir
þættir eins og hvenær vörpin urðu
til geta einnig komið til vegna mis-
munandi aldurssamsetningar varp-
fuglanna. Þekkt er meðal langlífra
sjófugla að ungum fuglum gengur
ekki eins vel að koma ungum á legg
sem þeim eldri og reyndari.39 Þá
geta breytingar milli ára orsakast af
afræningjum, t.d. ef hrafnar Corvus
corax verpa í nágrenninu eins og
komið hefur fyrir í Kiðhólmum í
Sauðeyjum. Varpbreytingar geta
ennfremur orðið vegna tilfærslna
fugla milli varpa. Stagley, þar sem
rituvarp hefur gengið brösuglega,
er í nánd við gjöful fiskimið en
einnig fyrir opnu hafi. Ritubyggðin
er í lágum klettum á norðvesturhlið
eyjarinnar, berskjölduð fyrir vest-
anhroðum. Mikill sjógangur endr-
um og sinnum er líklega aðalástæða
þess að rituvarp hefur átt erfitt upp-
dráttar í Stagley. Sama á líklega við
um rituvarpið í Lóni í Bjarneyjum.
Rituvarp var í Flateyjar-Klofningi
fyrir 190827 en lagðist af einhvern
tímann milli 1908 og 1934. Frosta-
veturinn 1918 kann að hafa valdið
því að ritur hafi hörfað frá, enda
hafþök svo mikil að kerrufært var
til lands.26 Toppskörfum Phalacro-
corax aristotelis mun hafa fækkað
mikið þennan vetur í Kirkjukletti
og Sauðeyjum (Jón Bogason, munnl.
79 1-4#loka.indd 53 4/14/10 8:49:51 PM