Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 54

Náttúrufræðingurinn
54
heimild). Ekki er ólíklegt að sama
hafi átt sér stað í ýmsum breiðfirsk-
um rituvörpum. Áhugavert er að
nánast sömu framvindu hefur orðið
vart hjá ritu í Flatey og teistu, þar
sem varpið var stærst 1986 en frá
1989 hefur varpið dregist mikið
saman.40
Af ofangreindum ástæðum eru
góð rök fyrir því að skoða nán-
ar og skipulegar orsakir breytinga
á rituvörpum. Nauðsynlegt er að
gera greinarmun á skammtíma- og
langtímaáhrifum. Aðalástæðan fyrir
óstöðugum rituvörpum á innan-
verðum Breiðafirði er líklega tengd
dreifingu heppilegrar fæðu. Á síð-
ustu árum hafa íslenskir sjófugla-
stofnar átt í vök að verjast, þ. á m.
rita, en þó ekki alls staðar í landinu.12
Fækkun hefur orðið í rituvörpunum
á Breiðafirði frá því upp úr 1995,
eða mun lengur en annars staðar í
landinu. Hnignunin magnaðist eftir
að 21. öld gekk í garð. Varpárangur
rita í breiðfirskum byggðum hefur
verið fádæma lélegur síðustu ár. Í
sumum litlum vörpum hafa engir
ungar komist upp í einstökum árum
(ÆP, óbirtar uppl.). Ástæða þess er
fyrst og fremst talin vera minnkandi
sandsíli enda hefur ekki borið jafn-
mikið á því að síli sjáist gerja (vaða
í yfirborði) og áður, þegar rituvörp
uxu, ný mynduðust og varpárangur
var góður. Hugsanlegt er að breyt-
ingar þessar á sílisgengd tengist
síhækkandi sjávarhita á Breiðafirði
undanfarna tvo áratugi.41
Aldur rituvarpa
Vafasamt getur verið að tala um ald-
ur varpa því hér er ekki um að ræða
ákveðinn tíma í eitt skipti fyrir öll,
heldur breytilegt ástand eins og ann-
að í náttúrunni. Sumar byggðir hafa
verið að koma og fara, sbr. vörpin í
Ásmóðarey og Klakkeyjum. Síðustu
ár hefur ætisskortur gert vart við
sig við Ísland og rituvörp greinilega
liðið fyrir.7 Samdráttar fór fyrst að
verða vart í breiðfirskum rituvörp-
um um og upp úr 1995, eða mun
fyrr en annars staðar í landinu.
Elstu heimildir um aldur ritu-
varpa í Breiðafirði eru um vörpin
á sunnanverðum firðinum en það
þýðir þó ekki endilega að þar séu
elstu vörpin. Velta má fyrir sér
hugmyndum um sögulega fram-
vindu ritubyggða á Breiðafirði í
tengslum við veðurfarsþætti. Ísalög
eru yfirleitt ekki eins mikil á suður-
hluta fjarðarins og í Vestureyjum,
innstu eyjum eða innfjörðum. Af
þeim sökum hafa rituvörp ef til vill
haldist betur við á suðursvæðinu
á tímaskeiðum þegar veðurfar var
óhagstætt. Má geta sér þess til að
ritum fjölgi og vörp myndist víðar í
firðinum á hlýviðrisskeiðum, þegar
ísalög og aðrir veðurfarsþættir eru
hagstæðari, uns aðrir umhverfis-
þættir takmarka útbreiðslu þeirra
frekar. Ísa- og veðurfarsbreytingar
geta haft áhrif á ætismöguleika og
velta má fyrir sér hvort sílisgengd
hafi aukist á tímabili og þannig gert
ritustofninum kleift að stækka.
Nú á tímum er a.m.k. ekki að sjá
að varpstaðir séu takmarkandi fyr-
ir ritustofninn á Breiðafirði. Nýjar
byggðir mynduðust meðan ritu-
stofninn var í vexti. Hversu lengi
sú aukning átti sér stað og hve
mikil hún var er ekki að fullu
vitað. Arnþór Garðarsson6 taldi í
rituvörpum á landinu 1983–1985 og
mat breytingar í völdum byggðum
á tímabilinu 1975–1994, þ. á m. á
Breiðafirði þar sem árleg aukning
var að meðaltali 4,5%. Ekki fjölgaði
alls staðar á landinu, t.a.m. fækkaði
ritum á Reykjanesskaga, en aukn-
ing var í heild talin vera um 1% á
ári í landinu. Fjölgun á Breiðafirði
var því langt yfir meðaltali á þessu
árabili. Því þarf engan að undra að
allmörg ný vörp skyldu skjóta upp
kollinum – ekki mynduðust færri
en 28 nýjar byggðir, e.t.v. fleiri, eða
tæpur helmingur þekktra rituvarpa
á firðinum (sbr. 2. töflu).
Sennilegt er að ritustofninn hafi
verið að stækka mun lengur en frá
1975, kannski mestalla 20. öld.15
Aukning kann þó að hafa verið svæð-
isbundin, jafnvel innan takmarkaðs
svæðis sem Breiðafjarðar, eins og
sýnt hefur verið fram á hjá topp-
skarfi.42 Vitað er að innstu rituvörp-
in á firðinum (Ásmóðarey, Dímonar-
klakkar, Stagley, Lón í Bjarneyjum)
hafa verið óstöðug. Svæðisbundnir
umhverfisþættir, aðrir en ætismögu-
leikar, kunna einnig að hafa valdið
breytingum á einstökum vörpum
sum ár.
Þættir sem hafa áhrif á
niðurstöður
Fjöldi hreiðra í rituvörpum er
breytilegur eftir tíma sumars. Ritur
byggja sér hreiður yfir nokkurra
vikna tímabil og einstök pör huga
að varpi á mismunandi tíma sum-
ars. Hreiðurbyggingar eru yfirleitt
seinna á ferðinni í nýstofnuðum en
eldri vörpum og sama er að segja
um lítil vörp. Hreiður geta þannig
verið að bætast við í nýstofnuðum
vörpum fram eftir júlí. Líklega er
um að ræða unga fugla sem verpa
seinna en þeir eldri.39 Samsvarandi
aukning á sér eflaust einnig stað í
stærri og eldri vörpum, en þar eru
ungir fuglar hlutfallslega færri og
hliðrun á varptíma því ekki eins
mikil af þeim sökum. Á hinn bóg-
inn teygist eggtíð í stórum vörpum
eflaust yfir lengri tíma af þeirri
ástæðu einni að varppör eru fleiri.
Hérlendis virðist hentugasti tími
til talninga vera frá miðjum júní til
miðs júlí.15 Þá hafa flestar ritur gert
sér hreiður og þeim hefur yfirleitt
ekki tekið að fækka. Mörg hreiður
skemmast eða falla niður þegar
líður á sumar og sjást þarafleiðandi
illa í talningum eða alls ekki. Hér
er einkum um að ræða hreiður sem
varp hefur misfarist í og ekki verið
haldið við. Slíkt getur verið breyti-
legt eftir fæðuástandi sjávar sem
hefur síðan áhrif á framgang hreið-
urgerðar og varps. Mikilvægt er að
velja talningartíma þannig að upp-
lýsingar séu sem sambærilegastar.
Fleiri þættir geta haft áhrif á taln-
inganiðurstöður. Vel þekkt er að
hreiður ýmissa sjófugla, þ. á m. rita,
dílaskarfa Phalacrocorax carbo og
toppskarfa, geta sópast burt í mikl-
um sjógangi.15,43 Slíkt gerist stund-
um á lágum skerjum Breiðafjarðar
þar sem fuglarnir byggja hreiður
niður undir sjávarmál. Sjógangur
getur því haft áhrif á niðurstöður
talninga í einstökum árum og varp
79 1-4#loka.indd 54 4/14/10 8:49:51 PM