Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 65

65
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
rannsóknum. Tanytarsus-stofninn
getur verið í tveimur „farvegum“.
Hann getur verið stöðugur í lang-
an tíma – fræðilega séð endalaust ef
ekkert kemur uppá; hinsvegar getur
hann farið að sveiflast mjög og hald-
ið áfram reglubundnum sveiflum í
það óendanlega. Það fer eftir upp-
hafspunkti reikninganna, og engu
öðru, í hvorum farveginum stofn-
inn lendir.24 Við vitum að stofninn
sveiflast mjög og að sveiflurnar eru
ekki reglulegar. Líkja má eftir þess-
um óreglulegu sveiflum með því
að láta reiknaða stofninn verða fyrir
tilviljunarkenndum frávikum, líkt
og búast má við að hann verði fyrir
í náttúrunni vegna veðurs eða ein-
hverra annarra ytri aðstæðna.
Stofnfarvegirnir tveir, sá slétti og
sá sveiflótti, liggja svo nærri hvor
öðrum að stofninn hrekkur auð-
veldlega á milli við þessa ytri trufl-
un og niðurstaðan verður óreglu-
legar stofnsveiflur sem líkjast mjög
þeim sem við höfum orðið vitni að
í Mývatni.
Lífríkissveiflur og
kísilgúrnám
Eftir að okkur varð ljóst hverju
stofnlíkanið spáði, blasti við
hugsanleg skýring á þeim djúpu
sveiflum sem einkennt hafa lífríki
Mývatns frá árinu 1970 og hafa
smám saman leitt til silungsleysis
í vatninu. Skýringarinnar er að
leita í kísilgúrtökunni í vatninu,
sem hófst 1967 og var stunduð í
norðurhluta þess, Ytriflóa, til 2004.
Þegar setlögum vatnsins er dælt
upp myndast hola í botninn sem
tekur að safna í sig groti og þannig
minnkar framboð á groti sem ættað
er utan Tanytarsus-svæða og hafði
áður dempað sveiflurnar. Líkanið
sýnir að aðeins litlar breytingar á
aðfluttu groti (og kísilþörungum)
hafa mikil áhrif á hegðun Tanytar-
sus-stofnsins. Setflutningar í vatn-
inu, sem verða vegna vindknúins
uppróts og strauma í vatninu, hafa
verið rannsakaðir sérstaklega á
þeim forsendum að kísilgúrholan
í Ytriflóa eða fyrirhugaðar holur í
Syðriflóa tækju til sín það mikið af
fæðu frá mýflugunum að vistkerf-
ið biði skaða af. Þær rannsókn-
ir sýndu að fyrirhugaðar holur í
Syðriflóa myndu taka til sín efni
sem samsvaraði 34–64% af lífrænni
ársframleiðslu flóans (nettó).18
Mælingar og reikningar í Ytriflóa
bentu hins vegar til þess að gryfj-
urnar þar gleyptu nær allt lífrænt
efni sem þar er framleitt, en vegna
þess hve lítið af gruggi berst milli
flóanna var erfitt að sýna fram á
að áhrifin næðu út fyrir Ytriflóa
og til Mývatns alls. Tanytarsus-
líkanið sýnir nú glöggt að flutn-
ingur efnis milli flóanna þarf ekki
að vera mikill til að hafa veruleg
áhrif á hegðun mýstofnanna. Sam-
kvæmt líkaninu koma áhrifin ekki
fram sem allsherjar fækkun á mýi,
eins og helst var búist við þegar
rannsóknir hófust, heldur verða
niðursveiflurnar dýpri, en það er
einmitt það sem athuganir benda
til að hafi átt sér stað. Niðurstöður
reiknilíkansins birtust í tímaritinu
Nature árið 2008.24
Sveiflur á sveiflur ofan
Hvernig stendur á því að fæðuvef-
urinn allur er sveiflum undirorp-
inn, ekki aðeins Tanytarsus? Ástæð-
an er væntanlega sú að næstum
allar mý- og krabbadýrategundir
vatnsins eru leiksoppar í sveiflu-
ganginum. Eins og sakir standa er
vinnutilgátan sú að sveiflukennd
áhrif Tanytarsus á botnlagið séu það
mikil að fjölmargar aðrar tegundir
fylgi með vegna þess að það snertir
fæðuskilyrði þeirra líka (11. mynd).
Auk þess má vera að einn öflugur
sveifluvaki í fæðukeðju geti stuðl-
að að því að taktur í stofnsveiflum
annarra dýra færist í eitt og sama
horf.25
Þótt flest bendi til að rándýrin
(hornsíli og ránmý) stjórni ekki
sveiflugangi í mýi og annarri átu í
Mývatni, er sumt í atburðarásinni
sem bendir til þess að ekki megi
vanmeta áhrif þeirra. Meðal þess
má nefna að erfitt er að skýra breyt-
ingar á svifkröbbum með beinum
11. mynd. Sveiflugangur vegna fæðuþrepatengsla Tanytarsus við æti sitt (rauð ör) getur
leitt til samstiga sveiflugangs í öðrum hryggleysingjum sem lifa á sömu fæðu (blá ör).
Áhrif rándýra (gul ör) eru enn ekki fullkönnuð og gætu verið talsverð. – Trophic interac-
tions between Tanytarsus and its food resources can reverberate up the food web (blue
arrow) and generate cycles. Predation by small fish (yellow arrow) may be important but
has not been fully assessed.
79 1-4#loka.indd 65 4/14/10 8:50:21 PM