Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 75

75
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Votlendi og vaðfuglar
í ljósi landnotkunar
Tómas Grétar Gunnarsson
Ritrýnd grein
Inngangur
Fyrir 35 árum birtist kafli um vist-
fræði íslenskra votlendisfugla í bók
Landverndar um votlendi.1 Þar
var fjallað almennt um útbreiðslu,
búsvæðanotkun og lífshætti helstu
votlendisfugla eftir því sem best var
þekkt. Tveir stærstu hópar fugla
í votlendi hér á landi eru and-
fuglar (Anseriformes) og vaðfuglar
(Charadrii). Óhætt er að segja að
á þessu tímabili hafi ekki orðið
stórstígar framfarir í rannsóknum
og almennri þekkingu á tengslum
votlendis og vaðfugla á Íslandi, en
á sama tíma hefur grunnþekkingu
á vistfræði andfugla fleygt veru-
lega fram.2,3 Í því samhengi hafa
rannsóknir við Mývatn lagt mikið
til málanna.4,5 Enn skortir grunn-
þekkingu á búsvæðanotkun flestra
tegunda vaðfugla að því marki að
hún hafi forspárgildi. Það hlýtur að
vera keppikefli náttúrurannsókna
að komast lengra en að einföld-
um lýsingum á ástandi og öðlast
dýpri skilning á orsakasamhengi. Á
Íslandi verpur stór hluti heimsstofns
nokkurra tegunda vaðfugla, svo sem
heiðlóu (Pluvialis apricaria) og spóa
(Numenius phaeopus). Meginþorri
vaðfugla verpur á láglendi undir
Þéttleiki vaðfugla á Íslandi er einstakur. Milt veðurfar, frjósemi og víðáttu-
mikið skóglaust landslag, mótað af búsetu manna, stuðla að þessari sérstöðu.
Ljóst er að vaðfuglar eru mjög háðir votlendi. Margt er þó óvíst um hvernig
þeim tengslum er háttað og hvernig vaðfuglar nýta votlendi og önnur bú-
svæði í tíma og rúmi. Hér er sagt frá nýlegum rannsóknum sem gerðar hafa
verið á þessu sviði á mismunandi mælikvörðum. Talsverður munur er á
meðalþéttleika vaðfugla í votlendi á láglendi eftir landshlutum. Minnstur er
þéttleikinn vestanlands og austan, um hálfur vaðfugl á hektara, en hæstur
á Suðurlandi, um 2,5 vaðfuglar á hektara að meðaltali. Einnig er mikill þétt-
leiki á flatneskjum Skagafjarðar, Eyjafjarðar, Skjálfanda og Öxarfjarðar, um
tveir vaðfuglar á hektara í votlendi. Þó er mikill breytileiki innan svæða og
vaðfuglaríkir blettir finnast í öllum landshlutum. Óvíst er af hverju þessi
munur stafar en líklegt er að frjósemi jarðvegs og vatnafar skipti miklu máli.
Grónar áreyrar, sem eru fremur sjaldgæft búsvæði, má einnig flokka sem
votlendi en þær eru höfuðvígi spóa. Talsverður landshlutabundinn munur
er á útbreiðslu áreyra en þær eru víðáttumestar á Suðurlandi, við Öxarfjörð
og á Úthéraði. Á staðbundnari mælikvarða sýna vaðfuglar ótvíræða sækni í
vatn. Landslagseinkenni eins og þéttleiki tjarna og vatnsstaða í skurðum spá
fyrir um viðveru vaðfugla á einstökum blettum og jafnvel varpárangur hvort
sem búsvæði flokkast sem votlendi eður ei. Þá er það einnig talsvert breyti-
legt eftir tíma hversu mikið fullorðnir vaðfuglar nýta votlendi, m.a. vegna
þess að þeir eru misbundnir yfir umönnun eggja og unga. Innan votlend-
issvæða skiptir breytileiki búsvæða miklu máli. Rannsóknir á búsvæðavali
jaðrakana á smáum mælikvarða sýna að varpfuglar finna hreiðrinu stað
innan um háan gróður úti í einsleitum mýrum. Jaðrakanaungar sækja hins
vegar í þurrari teyginga af gras- og blómlendi þar sem þýfi er meira, gróður
hærri og fæðuframboð mun meira en úti í mýrunum. Sambreyskja votlendis
og þurrara graslendis virðist því vera ákjósanlegt búsvæði fyrir vaðfugla.
Vaðfuglar eru áberandi hópur í vistkerfi Íslands og ofarlega í fæðukeðjum.
Þeir eru auðtaldir og útbreiddir og fylgja næringarstigi á stórum á smáum
mælikvörðum. Þekking á tengslum vaðfuglastofna við umhverfi sitt getur
gegnt lykilhlutverki við aðkallandi kortlagningu líffræðilegrar fjölbreytni á
Íslandi og ráðstöfun landgæða á tímum mikilla breytinga á landnotkun.
Náttúrufræðingurinn 79 (1–4), bls. 75–86, 2010
79 1-4#loka.indd 75 4/14/10 8:50:39 PM