Náttúrufræðingurinn - 2010, Side 97

97
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Áhrifavaldar í stjórnkerfi og
menntastofnunum hafa þó lítt við-
urkennt þessa hugmyndafræði, af-
greitt hana sem sérvisku, og stöðugt
haldið lengra á vit tækni og vísinda
og trúað á vitrænan mátt sinn og
megin á öllum sviðum lífsins. Eða
hvað?
Sálþróunarkenning
Í sálþróunarkenningunni leggur
Roger Ulrich út af vangaveltum um
þróun mannsins í náttúrunni. Hann
telur, í ljósi þróunar, að maðurinn
hafi eðlislæga þörf fyrir að vera úti
í náttúrunni.3 Í raun sé þörfin svo
sterk að líta megi á náttúruna sem
hans raunverulega heimili og hún
sé manninum nauðsynleg til að
viðhalda andlegu og líkamlegu heil-
brigði.
Kenningin gerir ráð fyrir að þeg-
ar fólk kemur í náttúrlegt umhverfi
skipti tilfinningalegt ástand þess
og fortíð miklu máli. Hvort tveggja
hafi afgerandi áhrif á hvaða áreiti
í umhverfinu fangi athygli þess og
hvernig henni sé viðhaldið. Þegar
skynjun á umhverfinu kemst til vit-
undarinnar vakni upp skjót tilfinn-
ingaviðbrögð (e. affective response),
svo sem ótti, hrifning eða áhugi, sem
ýti undir tiltekna hegðun eða tilfinn-
ingu. Með vísun í verk sálfræðings-
ins Roberts Zajonc9 gerir Ulrich ráð
fyrir að tilfinningaviðbrögðin séu
nánast þau sömu meðal alls fólks.
Um sé að ræða meðfædd viðbrögð,
aðlögun að sjónrænum vísbending-
um og áreitum í umhverfinu, svo
sem umfangi, dýpt, fjölbreytileika,
ýmiss konar munstrum, vatni og
gróðri. Þessi viðbrögð hafi verið að
þróast í milljónir ára og eigi sér stað
með slíkum hraða að lítil sem engin
hugræn úrvinnsla upplýsinga nái
að fara fram.
Viðbrögðin örvi ósjálfrátt tauga-
kerfi líkamans sem aftur leiði til þess
að vitsmunalegir ferlar, svo sem fyrri
reynsla og minni, taki að fléttast inn
í atburðarásina. Það sé svo háð að-
stæðum hverju sinni hvort samræmi
eða misræmi reynist vera á milli við-
bragða og þeirra vitsmunalegu ferla
sem eru í gangi. Eða, með öðrum
orðum, að aðstæður sem virðist
aðlaðandi við fyrstu sýn reynist það
ekki þegar betur er að gáð og öfugt.
Eftir að nauðsynleg samræming hafi
farið fram skapist hvatir sem séu
forsenda hegðunar, eða virkni, sem
stuðlar að hámarks lífvænleika og
heilbrigði. Slík hegðun geti spannað
allt frá fráreitishegðun (e. avoidance
behaviour), þ.e. þegar viðkomandi
kýs að flýja tilteknar aðstæður, til
nándarhegðunar (e. approach behav-
iour) sem felist í því að vilja nálgast
betur og njóta þeirra aðstæðna sem
fyrir hendi eru.
Kenningin gerir ráð fyrir að oftast
eigi hugræn úrvinnsla sér stað að
einhverju leyti. Þrátt fyrir það getur,
í sumum tilfellum, hegðun og virkni
verið bein afleiðing tilfinningavið-
bragðanna. Á það sérstaklega við
þegar hinar sjónrænu vísbending-
ar eða áreiti vekja upp mjög sterk
viðbrögð, til dæmis ef skyndileg
hætta steðjar að. Slíkar aðstæður
geta krafist svo skjótra viðbragða
að vitsmunalegir ferlar eða hugræn
úrvinnsla myndu hreinlega ógna
lífi eða heilbrigði einstaklingsins.
Dæmi um slíkt er göngugarpur sem
skyndilega áttar sig á að hann er við
það að stíga fram af bjargbrún. Skjót,
meðfædd hræðsluviðbrögð kalla þá
strax fram viðeigandi fráreitishegð-
un. Umsvifalaust nemur hann stað-
ar og stígur jafnvel skref til baka
frá brúninni. Við slíkar aðstæður
er flókin úrvinnsla hugrænna upp-
lýsinga víðs fjarri og kemur ekki til
kasta hennar fyrr en eftir að hættan
er liðin hjá.
Náttúrlegt umhverfi laðar fram
geysilega fjölbreytta hegðun. Upp-
lifun þar hefur bæði jákvæð og nei-
kvæð áhrif, allt eftir því hvort fólk
skynjar náttúruna sem aðlaðandi
eða ógnandi með tilliti til lífvæn-
leika og heilbrigðis. Þess vegna er í
kenningunni gerð grein fyrir nokkr-
um gerðum náttúrlegs umhverfis og
hvernig þær laða fram ólíka hegðun.
Þar hefur áhugi og athygli vísinda-
manna helst beinst að streitulos-
andi áhrifum náttúrunnar, en sam-
kvæmt kenningunni er streita ferli
sem fer í gang við aðstæður þar
sem lífvænleika eða heilbrigði er
ógnað. Margvíslegir kvillar fylgja
streituferlinu svo sem neikvæðar
tilfinningar og tímabundnar lífeðlis-
fræðilegar breytingar, til dæmis í
hjarta- og æðakerfi, hormónakerfi,
vöðvum og stoðkerfi.
Einkenni streitulosandi aðstæðna
eru að þær laða fram hæfilega mikla
forvitni eða áhuga hjá fólki og eru
einnig rólegar og friðsælar. Þær
hafa tilteknar sjónrænar vísbend-
ingar, svo sem hóflega dýpt og fjöl-
breytileika og einhver áreiti sem
skera sig úr og fanga athygli fólks,
eins og til dæmis gróður og vatn.
Þegar slík sýn blasir við augum
streitts einstaklings taka neikvæðar
tilfinningar að víkja fyrir jákvæð-
um, neikvæðar hugsanir eru hindr-
aðar og það dregur úr líkamlegum
streitueinkennum.
Nokkur fjöldi rannsókna hefur
verið gerður í því skyni að prófa
sálþróunarkenninguna. Flestar
þeirra hafa þó farið fram við til-
raunaaðstæður og hafa þær gefið til
kynna ólíkt munstur tilfinningalegra
og lífeðlisfræðilegra viðbragða eftir
því hvers konar umhverfi blasir
við fólki.
3. mynd. Rennandi vatn laðar fram milda
hrifningu. Ljósm.: Andrés Skúlason.
79 1-4#loka.indd 97 4/14/10 8:51:23 PM