Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 98

Náttúrufræðingurinn
98
Í einni rannsókn voru streittir há-
skólanemendur, sem nýkomnir voru
úr erfiðu prófi, beðnir að meta til-
finningalegt ástand sitt fyrir og eftir
18 mínútna myndasýningu. Niður-
stöðurnar sýndu að þeir nemendur
sem horfðu á myndir teknar í nátt-
úrunni fundu fyrir mun jákvæðari
tilfinningalegum áhrifum og minni
streitu að því loknu en þeir sem
höfðu horft á myndir af borgarum-
hverfi.10 Svipaðar niðurstöður voru
uppi á teningnum hjá Hartig og fé-
lögum þar sem þátttakendur sýndu
marktækt jákvæðari tilfinningaleg
viðbrögð eftir myndasýningu úr
náttúru en borg.11 Í rannsókn Ul-
rich og félaga12 voru þátttakendur
beðnir að horfa á streituvekjandi
sjónvarpsmynd um vinnuslys og
í kjölfarið var sýnt 10 mínútna
myndband af náttúru eða borg. Í
rannsókninni voru lífeðlisfræðileg
viðbrögð mæld, svo sem hjartslátt-
ur, vöðvaspenna og leiðni húðar, og
í ljós kom að náttúrlegt umhverfi
dró marktækt meira úr streituvið-
brögðum en borgarumhverfi. Þess-
ar niðurstöður hafa verið studdar
síðar, svo sem í vettvangsrannsókn
Hartig og félaga.13 Þar var fylgst
með lífeðlisfræðilegum viðbrögð-
um fólks í 50 mínútna göngutúr í
náttúrunni eða við erilsama um-
ferðargötu í borginni Orange í Kali-
forníu, og reyndist blóðþrýstingur
vera marktækt lægri hjá þeim hópi
fólks sem gekk í náttúrunni.
Þá er ótalin þekkt rannsókn sem
Ulrich vann á sjúkrahúsi í Penn-
sylvaníu í Bandaríkjunum þar sem
hann bar saman hópa sjúklinga sem
höfðu gengist undir þvagfæraskurð-
aðgerð.14 Í ljós kom að þeir sjúkling-
ar sem lágu í herbergjum með útsýni
yfir trjágróður dvöldu að jafnaði
degi skemur á sjúkrahúsinu eftir
aðgerð, kvörtuðu minna og þurftu
færri skammta af verkjalyfjum en
þeir sem horfðu á steinvegg út um
gluggann hjá sér. Ulrich gerði ráð
fyrir að útsýni sjúklinganna hefði
gert gæfumuninn varðandi bata
þeirra og rímar sú niðurstaða vel við
niðurstöður rannsókna á áhrifum
garðyrkjumeðferðar á bata sjúklinga.
Í slíkri meðferð er gengið út frá að
ræktun gróðurs, og umgengni við
hann, hafi jákvæð sálfræðileg, lík-
amleg og félagsleg áhrif á fólk.
Kenning um tengsl
athygli og endurheimtar
Kenning Stephens og Rachel Kaplan
um tengsl athygli og endurheimt-
ar byggist á hugrænni (e. cogni-
tive) nálgun.4 Hún var fyrst sett
fram árið 1989 og hefur mikið verið
til hennar horft til að varpa ljósi
á hvers vegna náttúran hefur svo
afgerandi áhrif á fólk.
Kenningin er að hluta til byggð
á verkum Williams James sem
skömmu fyrir aldamótin 1900
skipti athygli upp í sjálfráða og
ósjálfráða athygli. Hann gerði ráð
fyrir að sú fyrrnefnda krefðist
fyrirhafnar og áreynslu en hin síðar-
nefnda væri algjörlega fyrirhafn-
ar- og áreynslulaus. Sökum þess
hversu mikinn rugling hugtök
James hafa skapað, töldu Kaplan-
hjónin mikilvægt að breyta þeim
og í kenningu þeirra er hugtakið
bein athygli (e. directed attention)
notað í stað sjálfráðrar athygli og
hrifning (e. fascination) í stað ósjálf-
ráðrar athygli.5
Gengið er út frá því að öll dagleg
störf fólks krefjist með einum eða
öðrum hætti beinnar athygli og
eina leiðin til að viðhalda henni sé
að útiloka hugsanir og ytra áreiti
sem eru viðfangsefninu óviðkom-
andi. Krefst slík útilokun oft ær-
innar fyrirhafnar og áreynslu sem
mun fyrr eða seinna leiða til þess
að andleg þreyta (e. mental fatigue)
geri vart við sig. Er ástæða þessa
talin eiga sér þróunarfræðilegar
skýringar því ef athygli beinist of
lengi að sama viðfangsefninu getur
skapast aukið varnarleysi gagnvart
umhverfinu. Þannig geti hæfni til
að beina beinni athygli lengi að
tilteknum hlut eða aðstæðum ekki
talist ákjósanlegur eiginleiki í þróun-
arfræðilegum skilningi.5
Andleg þreyta hefur áhrif á skynj-
un, hugsun, hegðun og tilfinningar.
Eftir því sem hún eykst minnkar
hæfni fólks til að einbeita sér, óþol-
inmæði og bráðlyndi eykst, hjálp-
semi minnkar, frammistaða dalar
og hætta á mistökum eykst. Sé tekin
ákvörðun um að taka hlé frá yfir-
standandi verkefnum, og hvíla hina
beinu athygli um stund, tekur fyr-
irhafnar- og áreynslulaus hrifning
sjálfkrafa við. Hrifning sprettur því
upp við ólíklegustu aðstæður, en hér
verður aðeins gerður greinarmunur
á harðri hrifningu (e. hard fascination)
og mildri hrifningu (e. soft fascination).
Sú fyrrnefnda vaknar þegar aðstæð-
ur eru hrífandi en um leið mjög
krefjandi og gefa ekki svigrúm til
annars en að fylgjast með því sem
fyrir augu ber, til dæmis ef viðkom-
andi er á rokktónleikum. Hins vegar
kemur hin síðarnefnda fram við
rólegar aðstæður sem einkennast af
fegurð, gefa svigrúm til að láta hug-
ann reika og fylgjast með því sem
fyrir augu ber, til dæmis ef setið er
undir steini og horft á sólarlagið.a
Um leið og hrifning tekur við af
beinni athygli fer ferli endurheimtar
af stað, en endurheimt hefur verið
skilgreind sem endurnýjun líkamlegr-
ar, andlegrar og félagslegrar getu sem
minnkað hefur vegna fyrirhafnar eða
áreynslu við að mæta yfirstandandi og
viðvarandi kröfum.15 Þannig er hrifn-
ing drifkraftur endurheimtar sem
vinnur á andlegri þreytu. En þótt
hrifning sé nauðsynlegur þáttur til
að endurheimt geti átt sér stað, er
hún ekki nægjanleg ein og sér, því
samkvæmt kenningunni þurfa að-
stæður samtímis að uppfylla þrjú
skilyrði til viðbótar til að geta talist
endurheimtandi í þeim skilningi
sem hér um ræðir; það er tilfinn-
ingu um að vera fjarverandi, um
umfang og um samþýðanleika.
Að vekja upp tilfinningu um að
vera fjarverandi (e. being away) er eitt
þeirra skilyrða sem aðstæður verða
að bjóða upp á. Með því er átt við
að endurheimt getur ekki átt sér
stað nema ákveðin fjarlægð hafi
skapast frá þeim verkefnum sem
a Samkvæmt kenningunni vekur náttúran aðeins upp milda hrifningu og þar sem hún er umfjöllunarefni þessa kafla mun hugtakið hrifning hér eftir takmarkast
við milda hrifningu.
79 1-4#loka.indd 98 4/14/10 8:51:23 PM