Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 99

99
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
orsaka andlega þreytu. Hér er jafnt
átt við andlega fjarlægð sem og
landfræðilega en í flestum tilfellum
tvinnast þær saman með einhverj-
um hætti.
Að vera fjarverandi felur iðulega
í sér tilfærslu yfir í aðrar aðstæður
og til að þær laði fram endurheimt
er tilfinning um umfang (e. extent)
nauðsynleg. Með tilfinningu um
umfang er átt við að aðstæður séu
þannig að við fyrstu sýn upplifi fólk
skyldleika og tengsl á milli hluta
og fyrirbæra á þann hátt að það
skynjar tiltekna heild sem í huga
þess gefur fyrirheit um enn stærri
heildarmynd. Þá þurfa bæði raun-
verulegar og huglægar aðstæður að
vera nógu yfirgripsmiklar í tíma og
rúmi til að þær veki áhuga á frek-
ari athugun. Þannig hefur umhverfi
mikið umfang ef það hefur upp á
nægilega margt að bjóða og skapar
aðstæður fyrir fyrrnefnda tengsla-
myndun, fangar hugann og um leið
laðar fram hrifningu til lengri eða
skemmri tíma. Þingvellir eru dæmi
um svæði sem getur vakið sterkar
tilfinningar um umfang. Við nátt-
úruskoðun sér fólk ummerki um
krafta sem hafa áhrif á jarðskorp-
una alla og á Þingvöllum kristallast
öll Íslandssagan. Í þessu sama um-
hverfi gengu forfeður og mæður og
börn og barnabörn eiga einnig eftir
að gera það. Bæði náttúruskoðun
og hið sögulega samhengi ýtir undir
tilfinningu um umfang, sem aftur er
ein af forsendum endurheimtar.
Fjórða og síðasta skilyrðið til
að kalla fram endurheimt er sam-
þýðanleiki (e. compatibility) og eru
aðstæður sagðar samþýðanlegar
ef gott samræmi er á milli áforma
eða löngunar til að gera tiltekna
hluti og möguleika sem viðkom-
andi aðstæður bjóða upp á. Þannig
geta tilteknar aðstæður hentað vel
til gönguferða en verið afleitar til
knattspyrnuiðkunar– og öfugt.
Þó svo að aðstæður af margvís-
legu tagi geti laðað fram endurheimt
með því að uppfylla þau fjögur skil-
yrði sem nefnd hafa verið hér að
ofan, hafa Kaplan-hjónin haldið því
fram að náttúran geti gert slíkt með
mun meira afgerandi hætti en aðrar
aðstæður.
Fyrir það fyrsta er dvöl í nátt-
úrunni ekki hluti af daglegu amstri
í lífi flestra og getur hún því verið
mjög ákjósanlegur staður heim að
sækja. Fjörur, hraunbreiður, fjöll,
vötn, ár, skógar og heiðarlönd eru
aðstæður sem oft bjóða upp á mik-
inn fjölbreytileika og margvíslegt
áreiti. Ský á himni, sólsetur, snjóa-
lög, laufblöð sem bærast í vindi
og rennandi vatn eru aðrar upp-
sprettur fjölbreytts áreitis. Allt fram-
antalið getur vakið upp hrifningu
fólks, leyft huganum að reika fyrir-
hafnarlaust og veitt nauðsynlega
fjarlægð frá kröfuhörðum verkefn-
um eða hversdagslegum athöfn-
um. Ennfremur vaknar tilfinning
um umfang fremur auðveldlega í
náttúrunni þar sem fólk á auðvelt
með að lesa náttúruna og átta sig
á skyldleika þeirra fyrirbæra sem
fyrir augu ber og þess fjölbreytta
áreitis sem það verður fyrir. Teng-
ingarnar skapa stóra heildarmynd,
vekja áhuga og hvetja til ítarlegra
athugana á umhverfinu.
Gífurlegur fjölbreytileiki nátt-
úrunnar gerir það að verkum að
oftast nær uppfyllir hún skilyrð-
ið um samþýðanleika. Það gildir
einu hvort farið er út til að viðra
hundinn, renna fyrir fisk, ganga
eða klifra, skoða fugla eða skreppa
í útilegu – einhvers staðar í nátt-
úrunni er hægt að finna heppilegar
aðstæður sem skapa forsendur til
endurheimtar.
Innan umhverfissálfræðinnar
hefur kenning Kaplan-hjónanna
um tengsl athygli og endurheimtar
orðið hvati til fjölmargra rannsókna
og hafa þær rennt stoðum undir þá
tilgátu að náttúran stuðli að endur-
heimt með mun meira afgerandi
hætti en aðrar aðstæður.
Í rannsókn Hartig og félaga voru
hópar fólks bornir saman.16 Í ljós
kom að sá hópur sem dvaldi í
náttúrunni í 4–7 daga sýndi mark-
tækt betri frammistöðu á prófi, sem
reyndi á athyglisgáfuna, eftir úti-
legu en hann hafði gert fyrir hana.
Á hinn bóginn dalaði frammistaða
í sama prófi hjá þeim hópi fólks
sem hafði verið í fríi frá hefðbund-
inni vinnu en ekki farið í náttúrlegt
umhverfi.
Í annarri rannsókn Hartig og
félaga voru athygliskrefjandi verk-
efni lögð fyrir þátttakendur.16 Í kjöl-
far verkefnanna var þátttakendum
skipt í þrjá hópa. Fór einn hópur í
gönguferð um náttúrlegt umhverfi,
annar gekk um götur og stræti en
sá þriðji lét fara vel um sig á rann-
sóknastofunni. Að 40 mínútum liðn-
um var próf sem reyndi á athygli og
einbeitingu lagt fyrir alla hópana.
4. mynd. Þingvellir eru dæmi um svæði sem getur komið ferli endurheimtar af stað, vakið
sterkar tilfinningar sem auka líkamlega, andlega og félagslega getu fólks. Í Skógarkoti í
Þingvallaþjóðgarði. Ljósm.: Sigrún Helgadóttir, 2008.
79 1-4#loka.indd 99 4/14/10 8:51:31 PM