Náttúrufræðingurinn - 2010, Side 102

Náttúrufræðingurinn
102
E yjur geta orðið til með ýmsu móti. Stærstu eyjur jarðar eru myndaðar af meginlands-
skorpu og eru í raun brot sem rekið
hefur frá meginlandmassanum.
Nýja-Sjáland var t.d. hluti af suður-
hvelsmeginlandinu Gondvanalandi
fyrir 100 milljón árum en losnaði frá
því fyrir um 80 milljón árum. Þá má
greina á milli úthafseyja, sem aldrei
hafa verið hluti af meginlandi, og
eyja á landgrunni meginlanda sem
ekki eru eins einangraðar, og margar
þeirra hafa ýmist verið eyjur eða
áfastar sínu meginlandi þegar sjáv-
arstaða var lág.3 Einangraðar úthafs-
eyjur (e. oceanic islands) má svo flokka
eftir uppruna í kóraleyjur í hlýjum
sjó og eyjur sem hlaðist hafa upp við
eldgos neðansjávar. Skipting í meg-
inlandstengdar eyjur og úthafseyjur
er þó ekki einhlít. Sumar eyjanna
sem fjallað er um hér á eftir, og ávallt
hefur verið litið á sem einangraðar
úthafseyjur, reynast eiga sér megin-
landstengda fortíð sé farið nógu
langt aftur. Ísland er augljóslega í
hópi einangraðra úthafseyja. Héðan
er styst til Grænlands (um 290 km),
um 810 km eru til Skotlands en um
970 km til Noregs. Tertíera flóran er
talin benda til þess að Ísland hafi
endur fyrir löngu verið tengt meg-
inlandi eða -löndum, en langt er síð-
an sú landbrú hvarf og þegar ísöld
gekk í garð hafði Ísland verið ein-
angruð eyja um milljóna ára skeið.4,5
Einangraðar eyjur dreifast um öll
úthöf. Nyrsti einangraði eyjaklasinn
á norðurhveli er Frans Jósefsland
(Zemlya Frantsa Josifa, 80–82°N)
en á suðurhveli liggur Suður-Orkn-
eyjaklasinn (South Orkney Islands,
60°S) syðst um 600 km frá Suður-
skautsmeginlandinu (1. mynd).
Þessar háarktísku og antarktísku
eyjur eru að miklu leyti huldar ís
og jökli en samt lifa þar plöntur.
Á Frans Jósefslandi vaxa 53 teg-
undir háplantna og að auki fjórar
sérstakar undirtegundir.6 Aðeins
tvær háplöntutegundir lifa á Suður-
Orkneyjum, ein grastegund skyld
snarrótarpunti (Deschampsia antarc-
tica) og ein tegund af hjartagrasætt
(Colobanthus quitensis).
Ólíkur uppruni eyja kann að
skipta verulegu máli fyrir samsetn-
ingu og þróun lífríkis. Eyjur sem
Um tegundaauðgi og
einkenni íslensku flórunnar:
Hvað segir samanburður við aðrar eyjur um sögu hennar og aldur?
Þóra Ellen Þórhallsdóttir
Ísland er afskekkt eyja í Norður-Atlantshafi og lífríki landsins endurspeglar
einangrun þess og hnattstöðu. Heimskautarefurinn er eina innlenda land-
spendýrið, hér eru engin froskdýr eða skriðdýr og aðeins ilmbjörk virðist
hafa myndað skóga frá því ísöld lauk. Tegundasamsetning flórunnar hefur
mesta samsvörun við Noreg en um 97% af íslenskum háplöntum finnast
líka í Vestur-Noregi. Það bendir til þess að flestar tegundir hafi borist hing-
að úr austri. Við höfum litla beina vitneskju um aldur flórunnar í landinu.
Hugsanlega á næstum öll eða jafnvel öll háplöntuflóran að baki stutta sögu
(styttri en u.þ.b. 16.000 ár). Hafi einhverjar tegundir hjarað síðasta jökul-
skeið eða jafnvel lifað hér samfellt frá því fyrir ísöld gætu sumar íslenskar
tegundir verið samsettar af misgömlum stofnum, þ.e. stofnum sem eiga
sér >100.000 ára sögu í landinu (afkomendur plantna sem hér voru fyrir
síðasta jökulskeið), ≤10.000 ára sögu (afkomendur landnema sem bárust
snemma á nútíma) og ≤1.100 ára sögu (stofnar sem bárust með mönnum).
Allt frá því snemma á 20. öld hafa líffræðingar velt spurningunni um ald-
ur flórunnar fyrir sér og ríkjandi álit sveiflast allt frá því að hér um bil öll
háplöntuflóra heimskautasvæða hafi dáið út til þess að margar tegundir
hafi hjarað á jökulskerjum eða öðrum íslausum svæðum – og nú nýlega
aftur til þess að hin arktíska flóra við Norður-Atlantshaf sé að mestu yngri
en 10.000 ára.1,2 Hvaða eyjur er helst hægt að bera Ísland saman við? Og
segir tegundaauðgi eða tegundasamsetning flórunnar okkur eitthvað um
uppruna hennar, aldur í landinu eða sögu?
Náttúrufræðingurinn 79 (1–4), bls. 102–110, 2010
Ritrýnd grein
79 1-4#loka.indd 102 4/14/10 8:51:32 PM