Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 112

Náttúrufræðingurinn
112
Á yfirborði sumra fléttna mynd-
ast svokallaðir snepar (isidia), en
það er útvöxtur þalsins með mis-
munandi lögun. Oftast eru snep-
arnir aflangir og sívalir en geta
einnig verið hnöttóttir eða flatir og
kringlóttir. Í þurrki er fléttan hörð og
stökk, og við þær aðstæður brotna
sneparnir auðveldlega af henni við
núning og upp af þeim geta vaxið
nýjar fléttur. Sneparnir innihalda
ætíð grænþörunga auk sveppþráða
eins og hraufukornin.
Fyrri flétturannsóknir
á Íslandi
Seint á átjándu öld og á fyrri hluta
nítjándu aldar birtust alloft listar
yfir plöntur sem taldar voru vaxa á
Íslandi, oftast í lok einhverrar ferðar
náttúrufræðinga um Ísland. Sumir
þessara lista hafa að geyma mosa og
fléttur auk blómplantna og byrkn-
inga. Sjaldnast voru þó sérfræðingar
í fléttum á ferð, og oft voru sömu
listarnir teknir nær óbreyttir eftir
eldri heimildum. Fram í byrjun nítj-
ándu aldar voru um 50–60 tegundir
fléttna taldar á listunum, en eftir að
bresku grasafræðingarnir William J.
Hooker (1809) og W. Lauder Lindsay
(1860) höfðu heimsótt landið hækk-
aði talan upp í 80 tegundir.
Þeim fjölgaði fyrst svo um mun-
aði þegar Daninn Christian Grøn-
lund hóf rannsóknir á íslensku flór-
unni (1868). Hann kom oft til Íslands
og dvaldi lengi í einu, og rannsakaði
bæði blómplöntur, byrkninga, mosa
og fléttur. Hann birti þrjár meginrit-
gerðir um fléttur á Íslandi.1,2,3 Eftir
síðustu ritgerð hans voru þekktar
um 200 tegundir fléttna á Íslandi.
Um svipað leyti voru Íslendingar
sjálfir byrjaðir að safna fléttum og
mosum, einkum Ólafur Davíðsson,
sá mikli safnari, en einnig Helgi Jóns-
son og Stefán Stefánsson. Þeir sendu
efni sitt jafnóðum til greiningar til
Deichmann-Brandts í Kaupmanna-
höfn. Í framhaldi af því birti hann
grein um íslenskar fléttur í Botanisk
Tidsskrift árið 1903.4 Telur hann þar
233 tegundir. Að lokum dvaldi Olav
Galløe á Íslandi sumarið 1913. Um-
fjöllun hans um íslenskar fléttur í
safnritinu Botany of Iceland5 telur
284 tegundir. Það er síðasta heildar-
ritgerð sem komið hefur út um
íslenskar fléttur.
Margir hafa þó lagt hönd á plóg-
inn síðan, en síðari höfundar fjalla
allir um afmörkuð svið, svo sem
blað- og runnfléttur6 og fléttur á
trjám7, eða hafa lagt stund á ein-
stakar ættir eða ættkvíslir. Mikið
átak var gert í söfnun fléttna um allt
Ísland sumurin 1967 og 1968 þegar
höfundur þessarar greinar fékk
bandarískan styrk til að vinna við
fléttuflóru Íslands, en úrvinnslu þess
safns er enn ekki lokið. Í framhaldi
af því hefur þó verið birtur heildar-
listi yfir íslenskar fléttutegundir á
vefsíðunni www.floraislands.is og
geymdi hann 738 tegundir við síð-
ustu uppfærslu.8 En snúum okkur
nú að viðfangsefni þessarar greinar,
hulinsskófum túndrunnar.
Túndrumerla
Túndrumerlab (Caloplaca tetraspora
(Nyl.) Oliv. – Samnefni: Placodium
tetrasporum (Nyl.)) myndar gráa bletti
í samfelldum mosabreiðum, einkum
af mosanum móasigð (Sanionia unci-
nata). Þalið hjúpar greinar mosans
sem þekja svörðinn örþunnu lagi
af gráum vef, og í honum myndast
askhirslur fléttunnar. Þær eru jafn-
an margar saman dreifðar um þalið,
dökkbrúnar á litinn, oft með ryðlit-
aðri eða rauðbrúnni áferð, áberandi
kúptar og randlausar. Askgróin eru
fjögur í hverjum aski, en ekki átta
eins og venja er, og þar af er dregið
latneska tegundarheitið tetraspora.
Þau eru tvíhólfa með samtengdum
hólfum og þykkum endaveggjum
eins og einkennandi er fyrir merlu-
ættkvíslina. Túndrumerla er nokkuð
algeng á freðmýrum hálendisins, en
fremur fátíð annars staðar.
Túndrumerlu var fyrst safnað
af Ólafi Davíðssyni í Grímsey og
í Þrastarhólsskarði við Eyjafjörð
um aldamótin 1900. Sagt er frá
þeim fundi í grein eftir Deichmann
Brandt í Botanisk Tidsskrift árið
1903 undir nafninu Placodium tetra-
sporum.4 Þessi tegund kom einnig
fram á nokkrum stöðum á Norður-
landi í þeirri landssöfnun skófa sem
gerð var 1967 til 1968: Þverfelli á
Steinadalsheiði, Vesturdal í Skaga-
firði, Reykjum í Fnjóskadal og Svelt-
ingi í Öxarfirði. Þegar rannsóknir
hófust í Þjórsárverum eftir 1970
fannst hún víða þar, enda er aðal-
kjörlendi hennar á mosabreiðum og
rústum freðmýranna á miðhálend-
inu.9 Í framhaldi af því fannst hún
allvíða á miðhálendinu: á Arnar-
vatnsheiði og Eyvindarstaðaheiði, í
Hraunþúfuverum á Hofsafrétti, við
Tungnafellsjökul og mjög mikið á
Brúaröræfum og Eyjabökkum. Auk
þess hefur hún fundist allvíða á há-
fjöllum á Miðnorðurlandi.
Lappamerla
Þal lappamerlunnar (Caloplaca tor-
noënsis H. Magn.) er mógrátt eða
blágrátt, myndar gjarnan kringlótta
bletti í mosanum, um 2–3 cm í þver-
mál. Það er fremur þunnt og klæðir
utan mosagreinarnar. Það myndar
fljótlega askhirslur sem eru 0,3–0,8
mm í þvermál, disklaga, flatar eða
lítið eitt kúptar, ryðbrúnar og mattar
að ofan með blásvörtum, oft gljáandi
b Endingin -merla hefur verið notuð yfir tegundir ættkvíslarinnar Caloplaca vegna hins skærgula litar þeirra flestra.
1. mynd. Askhirslur túndrumerlunnar (Ca-
loplaca tetraspora) eru kúptar, brúnar og
dreifðar um grátt þalið sem hjúpar mosa-
greinarnar.
79 1-4#loka.indd 112 4/14/10 8:51:42 PM