Náttúrufræðingurinn - 2010, Side 132

Náttúrufræðingurinn
132
benti útlit eggja eindregið til þess
að þar ætti í hlut T. franki.9 og hef-
ur sú greining síðan verið staðfest
með raðgreiningum (Damien Jouet,
munnl. uppl.). Strax og ljóst var að
sundlirfur nasaagða voru í Lauga-
læknum var sett upp viðvörunar-
skilti og fólki ráðið frá að baða sig
þar. Nokkuð mun hafa borið á því
að baðgestir virtu viðvaranirnar að
vettugi og flestir þeirra sem fengu
kláðabólur nöguðu sig síðar í hand-
arbökin fyrir óráðþægnina. Engar
upplýsingar liggja fyrir um áhrif
agðanna á þá baðgesti þegar ónæm-
iskerfið náði ekki að stöðva för lirf-
anna í húðinni.
Til að upplýsa hvort vart hafi
orðið við sundmannakláða í Land-
mannalaugum áður en ágúst 2003
gekk í garð var haft samband við
fjölda fólks. Í þessum hópi voru
skálaverðir, innlendir og erlend-
ir leiðsögumenn og ferðamenn,
gangnamenn, bifreiðastjórar og
fuglaáhugamenn. Margir töldu sig
aldrei hafa fengið útbrot eftir böð
í Laugalæknum. Aðrir voru þess
fullvissir að hafa fengið þar á árum
áður dæmigerð einkenni sund-
mannakláða. Mest mun hafa borið
á slíkum einkennum síðla sumars
en þeirra varð einnig vart á öðrum
árstímum. Sundmannakláði síðustu
áratugina komst þó greinilega aldrei
neitt í líkingu við ástandið í ágúst og
september 2003 og 2004. Við þetta
má bæta að svipað var uppi á ten-
ingnum árið 2009 en þá um sum-
arið höfðu tvær stokkandarkollur
alið unga upp í Landmannalaugum,
unga sem reyndust vera með miklar
sýkingar af nasaögðunni T. regenti
Landmannalaugar
Nýlega var gerð grein fyrir rann-
sóknum tengdum sundmannakláða
sem hrjáði þúsundir baðgesta í
Landmannalaugum árin 2003 og
2004.14 Bæði árin varð fyrstu til-
fella vart í fyrri hluta ágústmánaðar.
Fyrra árið var mest um sundlirfur í
Laugalæknum í lok ágúst en þeim
fækkaði greinilega eftir því sem
leið á haustið. Nokkrir fengu sund-
mannakláða í desember og í apríl
næsta ár, þannig að sundlirfur voru
líka á ferli í vatninu köldu mánuði
ársins. Í ágúst 2004 endurtók sig
sama sagan og árið áður.
Algengt var að um helmingur
baðgesta fengi útbrot. Skyndileg
fjölgun sundlirfa í Laugalæknum
um miðbik ágústmánaðar þessi ár
er rakin til stokkandarkollu sem
verpti við baðstaðinn og ól þar upp
unga. Þegar að var gáð bæði þessi
ár voru kollan og allir ungar hennar
sýktir af nasa- og iðraögðum af ætt-
kvísinni Trichobilharzia. Sé mið tekið
af lífsferli skyldra tegunda6 er ljóst
að sundlirfur hljóta að hafa verið
til staðar í vatninu þegar nýklaktir
ungarnir fóru að synda um á Lauga-
læknum í lok júní eða byrjun júlí.
Talið er að ungarnir hafi átt stærst-
an þátt í að magna upp lirfufjöld-
ann sem skyndilega var til staðar
í Laugalæknum þegar líða tók á
ágústmánuð.14
Raðgreiningar bentu í fyrstu til
að þarna var á ferðinni áður óþekkt
tegund nasaögðu13 en eftir rað-
greiningar á fleiri sýnum er ljóst að
þarna var á ferðinni Trichobilharzia
regenti. Hvað iðraögðuna varðar þá
og iðraögðunni T. franki þegar að
var gáð.
Líklegt er að lífsferlar blóðagða
viðhaldist í Landmannalaugum all-
an ársins hring. Því má búast við
að stokkendur sem koma ósmitaðar
inn á svæðið smitist þar innan tíðar.
Þéttleiki vatnabobba í læknum
var mjög mikill að haustinu en snigl-
arnir voru óvenjulega smávaxnir.
Sundlirfur blóðagða fundust þar í
sniglum sem voru allt niður í 4 mm
langir (meðallengd 7,3 mm, SD ± 3,0,
n=9). Annars staðar á landinu, þar
sem vistkerfið er ekki upphitað eins
og í Laugum, var meðallengd sýktra
snigla 12,6 mm (SD ± 2,8, n=36).
Munurinn er há-marktækur (t-próf,
P = 0,001) og tengist hugsanlega
hraðari þroskaferli og styttri líftíma
vatnabobba í upphituðu vistkerfi
eins og Landmannalaugum, þar
sem sniglarnir eru taldir verða fyrr
kynþroska og fara fyrr að verpa
en sniglar sem lifa í vatni þar sem
jarðhita gætir ekki. Afrán gæti einn-
ig skipt máli því á tiltölulega litlum
svæðum eins og í Laugalæknum
velja stokkendur væntanlega fyrst
og fremst stærstu sniglana til átu.
Botnsvatn
Botnsvatn er allstórt (1 km2) vatn í
130 metra hæð í dalverpi skammt
suðaustan við Húsavík (5. mynd).
Vatnið og umhverfi þess er fjölsótt
og verðmætt útivistarsvæði og á
heitum sumardögum sækja þangað
börn og fullorðnir meðal annars til
að vaða og veiða.
Þann 11. ágúst 2004 leitaði tíu
manna hópur til læknis á Húsavík
Baðferð í heita lækinn í Landmannalaugum
Í lok september 2003 fór 56 manna hópur 10.-bekkinga, kennara og foreldra í helgarferð í Landmannalaug-
ar. Allflestir böðuðu sig einu sinni eða tvisvar í Laugalæknum. Átta fengu útbrot. Kláðabólur komu í ljós
fyrsta sólarhringinn hjá fjórum, næstu tvo til þrjá dagana hjá þremur til viðbótar en hjá einum komu 25–30
bólur ekki fram fyrr en á fjórða og fimmta degi. Sá hafði verið í 45 mínútur í vatninu og voru bólurnar
einkum á handleggjum og brjóstkassa, þannig að lirfurnar voru mest í yfirborði vatnsins. Fyrstu klukku-
tímana eftir baðferðina fann viðkomandi fyrir kláða sem síðan hvarf. Mikill kláði kom svo aftur þegar
vökvafylltar bólur tóku að blása upp og húðin í kring varð rauð og þrútin (2. mynd h). Kláðinn var mestur
á sjötta degi en minnkaði smám saman á annarri viku. Á þriðju viku hurfu einkennin ef frá eru taldar bólur
sem rifnað hafði ofan af og bakteríusýking komist í.14
79 1-4#loka.indd 132 4/14/10 8:52:19 PM