Tímarit Máls og menningar - 01.12.2013, Síða 6

A r n a l d u r I n d r i ð a s o n
6 TMM 2013 · 4
að menningin hér hafi þróast í nánu sambandi við menningu Vestur-Evrópu
og mótast af merkilegu samspili tveggja þátta sem við fyrstu sýn mætti ætla
að hefðu unnið hvor gegn öðrum: Annars vegar hið mikla samband sem
Ísland hafði við umheiminn og hins vegar einangrun landsins frá umheim-
inum, fjarlægðin til annarra landa. Þrjár ástæður nefnir Helgi sem skýringu
á því hvers vegna hér blómstraði hámenning. Ein undirstaðan var verslun
með dýrar og eftirsóttar vörur, sem komu að talsverðu leyti frá Grænlandi og
jafnvel enn lengra úr vestri. Stöðugar siglingar Íslendinga til fjarlægra staða.
Og loks sókn eftir menntun. Íslendingar þekktu vel til í fjarlægum löndum
og gengu í skóla til dæmis í Englandi, Þýskalandi og Frakklandi. Þannig lágu
mjög víða leiðir þeirra sem stóðu fyrir íslenskri hámenningu. Og Helgi bætir
við: Þetta var margra heima sýn.
Þannig er ekki nóg með að gömlu rithöfundarnir fylli okkur andagift og
móti stíl okkar og veiti okkur listræna leiðsögn. Þeir eru ekkert síður ákjósan-
legar fyrirmyndir þeim sem ætla sér að gerast rithöfundar í dag. Ætti það ekki
einmitt að vera eftirsótt og nauðsynlegt þeim sem vilja fást við menningu og
listir að einhverju marki, að öðlast margra heima sýn? Er það ekki lykillinn
að menningu á hvaða tíma sem er? Er það ekki sá vegvísir sem við eigum að
fara eftir, og ekki síst í dag, að vera opin fyrir umheiminum? Fjarlægðin frá
öðrum þjóðum varð til þess að handritin voru skrifuð á íslensku. Sambandið
við umheiminn varð til þess að úr urðu heimsbókmenntir. Er þetta ekki
ennþá uppskriftin fyrir íslenska rithöfunda? Að lifa og hrærast í mörgum og
ólíkum heimum, en skrifa á sinni tungu hér í fjarlægðinni?
Fornsögurnar hafa átt samleið með þjóðinni næstum því frá upphafi og
kannski eru þær með einhverjum hætti sjálfsprottnar úr baráttu landnema
í nýju landi fyrir tilverurétti sínum. Þær eru ritaðar á sínum eigin for-
sendum á tungumáli allra íbúa landsins. Þær eru ólíkar öðru sem skrifað
var á miðöldum hvort sem það kölluðust kraftaverkasögur eða postillur.
Fjarlægðin ræður því að flest rit eru samin á íslensku, tungu landsmanna,
svo vitnað sé aftur í Helga Guðmundsson, og fjarlægðin ræður því að þau
eru frumleg og annars eðlis en það sem höfundar eru að fást við á sama
tíma annars staðar í heiminum. Í þeim er best varðveittur forn norrænn og
germanskur sagnaarfur og þau virðast gerð af innri þörf til þess að segja
frá og kenna og skrásetja atburði úr lífi ungrar þjóðar. Fornsögurnar eru
með einhverjum hætti frjálsar að gerð og innihaldi og lúta ekki öðrum
lögmálum en þeim sem höfundar þeirra settu þeim. Þeir nota það sem er
tiltækt úr umhverfi sínu til þess að segja góða sögu, og segja góða sögu enn
betur, og Íslendingar trúðu því að sögurnar geymdu sannleikann um fyrstu
Íslendingana, víkingana, bardagakappana, ljóðskáldin, landkönnuðina. Það
dugði okkur lengi vel. Fólkið sem lifði frá einni hungursneyð til annarrar
árhundruðin eftir Þjóðveldistímann gat ornað sér við minninguna um hina
glæstu tíma. Núna vitum við að kannski er ekki sagt satt og rétt frá í öllum
tilvikum en það skiptir ekki máli vegna þess að verðmæti sagnanna liggur