Tímarit Máls og menningar - 01.09.2014, Síða 12

B r y n d í s B j ö r g v i n s d ó t t i r
12 TMM 2014 · 3
ekki eins mikillar tiltektar eftirá – og hægt að fara fyrr að hugsa aftur og sýna við-
leitni.15
Hér má segja að Vonnegut vísi – meðvitað eða ómeðvitað – til sál grein and ans
umdeilda, Sigmunds Freud og kenninga hans um virkni húmors og hláturs
frá árinu 1899. Í bókinni Die Traumdeutung setti Freud fram hugmyndir um
skyldleika drauma og brandara og áhrif hvors tveggja á undirmeðvitundina.
Sú kenning hans, sem enn er litið til í dag innan þjóðfræðinnar að minnsta
kosti,16 snýr helst að virkni brandara eða húmors á sálarlíf okkar. Freud hélt
því fram að bæði draumar og brandarar geti veitt okkur útrás fyrir bældar
og óþægilegar kenndir – það sem við tölum ekki opinskátt um.17 Ástæðurnar
fyrir bælingunni geta verið margar. Kannski er illa séð að ræða um þá hluti
sem orsaka bælinguna (þeir eru álitnir vera „tabú“ í samfélaginu), kannski
komum við ekki orðum að þeim og kallast það á við lýsingar Vonneguts á því
hversu illa honum gekk að skrifa um Dresden.18
Hugmyndin er sú að þegar við hlæjum séum við í raun og veru að hleypa
bældum og óþægilegum kenndum upp á yfirborðið. Þannig má segja að grín
virki eins og einskonar ventill á álagið sem skapast af bældum kenndum
og áhyggjum sem er þá veitt útrás með hlátri. Og þá á sér stað samkvæmt
Freud þessi sálfræðilega spennulosun.19 Þetta útskýrir meðal annars af
hverju brandarar eru gjarnan „ljótir“ (fjalla t.d. um dauðann, sjúkdóma,
hryllilega atburði) eða „dónalegir“ (fjalla um kynlíf) – enda eru margir
brand arar illa séðir í opinberum fjölmiðlum en mun betur liðnir í litlum
afmörk uðum hópum þar sem ritskoðun er minni. Kenning Freuds kemur þá
einnig heim og saman við það sem við vitum um hláturinn líffræðilega, sem
ósjálf ráð líkamleg viðbrögð sem krefjast samdráttar margra andlitsvöðva
auk öndunarfæranna, og þessu fylgja einkennileg hljóð sem eru einstök
í dýraríkinu en líklegast er hlátur eina ósjálfráða viðbragð líkamans sem
þjónar engum beinum tilgangi öðrum en þeim að losa um spennu og tjá
tilfinningar.20
Það má því segja að Vonnegut hafi leitað á náðir húmors til að snerta við
lesendum bókarinnar um Dresden – líkt og Tékkinn Jaroslav Hašek gerði
með Ævintýri góða dátans Svejk sem fjallar um hörmungar og tilgangsleysi
fyrri heimsstyrjaldarinnar.21 Þeir skrifa báðir fyndnar bækur um stríðs-
hörmungar, sem eru þó einnig einkar áhrifaríkar og snerta við lesendum (svo
þeir fá tár í augun – sem er einmitt einkenni hvors tveggja hláturs og gráts).
Þrátt fyrir húmorinn gerir Vonnegut aldrei lítið úr loftárásununum á
Dresden, eins og margir gætu haldið, en af hverju ætti húmor svo sem að
gera lítið úr efniviðnum sem hann er fléttaður saman við? Má ekki segja að
hlátur og grátur séu ekki alltaf andstæður heldur stundum einmitt sitthvor
hliðin á sama peningnum? Hvort tveggja má sjá sem tilfinningalegt uppnám.
Hlátur og grátur snerta á veikum punktum í sálarlífi okkar, hreyfa við þeim
og mynda jafnvel nýjar tengingar tilfinninga og hugmynda á milli. Þegar við