Tímarit Máls og menningar - 01.09.2014, Page 119

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2014 · 3 119
samfélagsgilda; súkkulaði, frosnum
kalk únum og rokki. Sagan lýsir því
hvernig þetta litla samfélag lifði á þjón-
ustu sinni við Varnarliðið, stundum án
mikillar sjálfsvirðingar, nýtti sér allt það
sem hægt var að hafa rétt eins og herset-
an væri auðlind á borð við fiskimiðin og
auðvelt að horfa framhjá sjálftöku.
Velmegun Keflavíkur varð þó
skammvinn, kvótinn hvarf og herliðið
líka og gamli rokkbærinn nú virðist jafn
vonlaus staður í verki Jóns Kalmans og
hin svarta Keflavík fyrri tíma sem lýst
er í Jarðabók Árna og Páls Vídalín með
þeim orðum að hvergi „á gervöllu land-
inu [búi] fólk jafn nálægt dauðanum“
(bls. 13). Það er einna helst að hægt sé
að hressa upp á ímyndina með flugstöð-
inni og öllu því sem henni tilheyrir, þótt
það sé óneitanlega þyrnir í gagnrýnum
augum þeirra sem sjá stóru myndina
betur en aðrir að þetta þjóðarstolt
Íslendinga og hlið yfir í umheiminn
skuli hafa verið byggt fyrir bandarískt
fé; verið einskonar mútur fyrir lánið á
landinu.
Ástarsögurnar tvær sem raktar eru í
bókinni, þ.e.a.s. saga ömmu Ara og afa á
Norðfirði og sagan af hans eigin hjóna-
bandi hverfast að einhverju leyti um
breytingar í samfélagsgerð og tíðaranda.
Með því að draga fram stóru drættina í
þessum tveimur hjónaböndum byggir
höfundur undir kvenpólitíska afstöðu
sögunnar og ítrekar hversu konum fyrri
tíma var þröngur stakkur sniðinn hvað
varðar ákvarðanarétt og þá óumflýjan-
legu ábyrgð sem þær báru á fjölskyldu
og heimilisrekstri. Amma Ara er gott
dæmi, því þrátt fyrir að hafa forframast
í Ameríku sem ung stúlka snýr hún
aftur heim til Norðfjarðar í faðm
bernskuástarinnar Odds; hins dæmi-
gerða og æðrulausa sjómanns dægur-
lagatexta fyrri áratuga. Hún heldur
tryggð við ættjörðina og ástina en gefur
fyrir vikið listræna hæfileika sína upp á
bátinn á kostnað geðheilsunnar.
Vandi Ara og Sigrúnar, eiginkonu
hans, tilheyrir öðrum tíðaranda og er
því af öðrum toga hvað jafnréttið varð-
ar. Saga þeirra hefur eigi að síður sömu
tengingu og Norðfjarðarsagan við áhrif-
in að utan, þ.e.a.s. Ameríku og þau gildi
síðari tíma sem tengjast samskiptum
okkar við Varnarliðið. Amma snéri
heim frá Ameríku til að lifa með sínum
manni af gæðum lands og sjávar og því
myndar saga þeirra á Norðfirði – sem
vitanlega er velþekkt vígi vinstri manna
á Íslandi – mótvægi við Keflavíkursög-
una og afleiðingar þess að glata sjálf-
stæði sínu gagnvart Varnarliðinu. Birt-
ingarmyndir ástarinnar verða því ólíkar
allt eftir því hvernig ástin endurspeglast,
annars vegar hjá fólki sem hefur sjálfs-
virðingu þess sem lifir af landinu og
hins vegar fólki sem lifir á sníkjum.
Stíll sögunnar er eins og höfundar er
von og vísa ákaflega ljóðrænn og upp-
hafinn á köflum. Jóni Kalmani lætur
einstaklega vel að láta hið smáa eða
hversdagslega afhjúpa stóra samhengið
– eða jafnvel alheimsvitundina. Frá-
sögnin leitar því stundum yfir í heim-
spekilegar vangaveltur, ekki síst um það
sem höfundi virðist hugstæðast, svo sem
eilífðina, dauðann, ástina og skáldskap-
inn. Margt af því sem í þessu verki er
sett fram með slíkum hætti er fallega
skrifað, en einnig dálítið fyrirsjáanlegt
frá þessa höfundar hendi. Jafnvel stund-
um svo mjög að það hljómar helst til
kunnuglega út frá öðrum verkum Jóns
Kalmans.
Form sögunnar er nokkuð brota-
kennt eins og tímaramminn býður upp
á, ekki síst þar sem hlutverk sögu-
mannsins er órætt og margir mikilvægir
átakaþræðir liggja undir; kvótakerfið,
hlutverk Varnarliðsins í þróun íslensks
samfélags, örlög kvenna í karllægum