Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 90

J ó n S i g u r ð s s o n
90 TMM 2017 · 4
eymd atvinnulausra í almenningsgörðum bandarískra stórborga og undir
áhrifum frá Upton Sinclair og fleiri róttækum höfundum.
En þessi skilningur Halldórs Kiljans Laxness á ritunartíma Sjálfstæðs fólks
á óbreytanlegri stöðu smábóndans í veröldinni hefur eflt hann og magnað
við ritun verksins. Þá hefur hugsjónafullvissan kveikt elda í sál skáldsins, að
unnt sé að ráða bót á þessum kjörum, unnt sé að tendra þetta mannlíf upp
með vonum og vissu um bjarta framtíð með breyttum samfélagsháttum. Hér
hefur skáldið fundið til krafta sinna í háleitu verki og margfaldað skírskotun
þess.
Kynslóðir lesenda í ólíkustu aðstæðum og mörgum löndum hafa heillast
af þessu skáldverki. Lesendur hafa tekið það til sín, frásögur, lýsingar og
fólkið sem lifir og berst í verkinu. Þetta virðist staðfesta víðar skírskotanir
og almennt gildi þess. Í verkinu er breiður straumur samfélagsþróunar og
bárurnar brotna á fólkinu. En í verkinu er mannlíf í deiglu, og lesendur hafa
ekki allir fundið það sama: Sumir benda á þætti og einkenni sem metin
eru „jákvæð“ og aðrir þvert á móti. Greinilegt er að þetta mannlíf, Bjartur
í Sumarhúsum og samfélag hans eru sannfærandi sem heildarmynd, en um
leið birtast afar sérstæð skaphöfn, viðmót og einstaklingseinkenni Bjarts
sjálfs mjög skýrt. Hann virðist í senn algerlega einstæður og þó um leið
dæmigerður fulltrúi hóps eða hópa, samfélags, tímabils og hugarfars. Og
jafnframt birtir verkið djúpar þrár og tilhneigingar manna, ekki síst Bjartur
sjálfur. Í þessu verki hafa lesendur fundið almennar skírskotanir, dæmigerðar
aðstæður og hugsanir – og algerlega einstæð atvik, ummæli og sérstæðar
manneskjur. Þær og lífsbarátta þeirra heilla og kveikja samsömun.
V
Mannlýsingarnar í Sjálfstæðu fólki hafa löngum heillað lesendur. Peter
Hall berg rifjar upp ummæli skáldsins úr öðru verki: „… ofvöxtur persónu-
einkenna … í hálfsiðuðum löndum“ (H 1937; Hallberg 1971:56. Gerska
æfintýrið). Sterkust er auðvitað mynd aðalsöguhetjunnar Bjarts bónda, en
Rósa, Ásta Sóllilja og synirnir stíga líka fram dregin sterkum dráttum. Séra
Guðmundur er ógleymanlegur og kafli um prestinn er undarleg blanda öfga,
afkáraskapar og dásamlegrar kímni (H 2011:176–186).
Rauðsmýrar-maddaman er að verulegu leyti háðsmynd, og mörkuð óþarf-
lega augljósri fæð af hálfu skáldsins. Skáldið leggur henni í munn, til
háðungar, þekkt ummæli sem það hefur tekið frá nafnkunnu samtíðarfólki
(H 2011:34–39; sjá einnig: Vésteinn 1983). Flestir aðrir en hún njóta þess að
varpað er ljósi á fleiri en eina hlið, á kosti með göllum, styrkleika við hlið
veikleika. Finna mætti í verkum Halldórs Kiljans Laxness fleiri dæmi þess að
virðing hans fyrir eiginkonum og sambýliskonum hafi átt sér takmörk, nema
aldurhnignar væru. Bera mætti saman lýsingar á Rósu, Finnu og Brynju í
Sjálfstæðu fólki og síðan á Jarþrúði Jónsdóttur í Heimsljósi (H 1937–1938). –