Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Side 93

Á l e i ð i s a ð U r ð a r s e l i
TMM 2017 · 4 93
stundum setji hroll að lesandanum hrífst hann af óstýrilæti þessa manns.
Bjartur höfðar til löngunar sem blundar í langflestum sem finnst að sér hert,
– að rísa upp, að láta allt flakka, standa á sínu, láta þá heyra það, ganga fram
af þeim, jafna um þá … Það hitnar í lesmálinu þegar Bjartur tekur til máls.
Þá kemur eitthvað hressilegt, eitthvað óvænt, skemmtilegt, jafnvel heillandi.
Og Bjartur sest að í hugskoti lesenda.
Hvernig á að skýra viðmót Bjarts? Lá það ekki beint við að birta þennan
vinnumann, þetta ættlausa hjú, sem undirgefinn, hikandi með húfuna á
milli fingranna, tvístígandi óttafullan og biðjandi? Tekst skáldinu að sann-
færa lesandann um þessa blendni og margfeldni Bjarts? Fer lesandinn aldrei
að efast um tök höfundarins? Dómur ótalinna lesenda er skýr. Myndin af
þessum manni verður einmitt við þetta djúp og gædd mennskum glitflötum,
og spennan í þessum einkennisþáttum verður jafnframt þensla og streita á
samfélagsfleti verksins.
Skoðanir Bjarts birtast á mörgum stöðum í verkinu sem vænta má.
Bjartur segir: „… því ég álít að öll félög séu til bölvunar fyrir einstaklinginn“
(H 2011:344). Margsinnis birtist trú hans og tryggð við sauðkindina (H
2011:127–128, 595 og víðar). Hann hefur skömm á peningum (H 2011:344).
Og samstaða hans með tíkinni bregst ekki frekar en andúðin á kúnni: „Aldrei
getur beljudjöfullinn látið tíkargreyið í friði“ (H 2011:290). Vísur Bjarts eru
þrungnar skoðunum hans, kenndum og logandi þrá, ekki síst þær sem hann
sendir áleiðis til Ástu í síðara hluta verksins. Og stefnuskrá Bjarts er í vís-
unum sem hann kvað um „Útirauð á Mýrum“ (H 2011:372).
Ekki þarf langt að leita rótanna að uppreisnarorðum Bjarts. Sjálfur var
Halldór Kiljan Laxness alkunnur fyrir stóryrði í bókum og blaðagreinum. Í
verkum hans má greina áhrif frá prakkarasögum (picarescas) með hressilegri
hugkvæmni, fyndni og hæðni skáldsins. Og eitthvað lærði hann af róttæka
skáldinu þýska, Bertolt Brecht. Halldór hafði þegar góða reynslu af því að
einmitt þetta vakti áhuga og hrifningu lesenda. Þótt margir hneyksluðust er
vitað að róttækar fullyrðingar Halldórs í bókum og greinum vöktu athygli,
hrifningu og jafnvel kátínu margra sem ekki hefðu kosið að taka undir með
skáldinu að öllu leyti. Íslendingar hafa ánægju af munnsöfnuði. Óvænt
fyndni, stórhlægilegar orðmyndanir, fáránleg öfgastóryrði, afkáralegir hæl-
krókar í lýsingum og ýkjukennt háð voru lifandi hluti í því sem kallað var
„kiljanskur stíll“.
Kímnin er líka gamalkunnt bragð, til að sýna nýja fleti máls með ljósi úr
óvæntri átt, slaka á spennu og koma í veg fyrir væmni. Af öðru tilefni orðar
Helgi Hjörvar þetta svo að þannig: „… finnur maður ekki ofbragð af því
sem innilegt er“ (Helgi 1960:12). Þetta birtist ekki síst þannig að það sem
lesandinn hélt að væru ósættanlegar andstæður birtast hvor innan um og
inni í annarri með ótrúlega fyndnu orðalagi. Heitri kennd, innlifun, sorg eða
blíðu er á augabragði slegið við fyndinn útúrsnúning, ískalt háð eða afneitun