Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Page 98

J ó n S i g u r ð s s o n
98 TMM 2017 · 4
birtist þannig í báðum verkunum. Misneyting, fantaskapur og óréttlæti
hrópa af blaðsíðunum. Niðurlæging og harmar eiga svipaðar raddir. Margt
er sambærilegt: öryggisleysi, hungurmörk, bótalaus slys, öreigar á förum,
barátta fyrir húsnæði og atvinnutekjum, ömurleg aðstaða og varnarleysi
kvenna, og fleira mætti telja. Í verki Sinclairs eru langir kaflar með sam-
félagsúttektum og gagnrýni. Því er lýst hvernig fólkið brotnar smám saman
niður: „sál einskis þeirra var dauð en aðeins sofnuð“ (Sinclair 1974:165; þýtt
hér). „þau höfðu tapað leiknum, þeim var fleygt úr vegi“ (Sinclair s.st.; þýtt
hér). Og Sinclair skilgreinir sósíalismann eins og hann var boðaður fyrir daga
lenínismans (Sinclair 1974:400–409), gerir grein fyrir vinnuvirðiskenningu
og mati á vinnuframlögum (Sinclair 1974:404) og hann rekur efnahagskenn-
ingar (Sinclair 1974:72). Fróðlegt er á nýrri öld að lesa þarna um einkenni
stjórnleysisstefnu, róttækustu samvinnustefnu og syndíkalisma. Sögulokin í
verki hans lýsa síðan sigurgleði eftir kosningar í Chicago.
Þrátt fyrir ólík einkenni verkanna má segja að margvísleg efnisleg og hug-
sjónaleg áhrif séu í verki Halldórs frá verki Sinclairs. Í langflestum atriðum
eru það þó samsvaranir af almennum toga. En í báðum verkunum er hæðst að
viðurkenndum almennum sjónarmiðum. Í báðum verður Kristur tákn gegn
spilltri og misnotaðri kristni. Í báðum er níðst á lítilmagna. Og í báðum er
hlutur alþýðukvenna hörmulegur. Þegar eiginkonan liggur fyrir dauðanum
af barnsförum segir ein konan við Jurgis að „þetta væri hlutskipti konunnar
í lífinu“ (Sinclair 1974:217; þýtt hér). Og þegar Jurgis Rudkus er dæmdur eru
það „þeirra lög“ (Sinclair 1974:193; þýtt hér). Undir lokin í báðum verkunum
er boðun og fræðsluefni um stjórnmálahugsjónir, ranglæti valdhafa og auð-
stéttar og bent til farsælla framtíðarlausna jafnaðar og samhyggju. Í báðum
verkunum hefur fræðslan mikil áhrif.
Á einum stað í verki Sinclairs má finna beina fyrirmynd. Jurgis Rudkus
kemur heim úr fangelsi og konan liggur á sæng í fæðingu. Hann hrópar: „En
þetta er ekki réttur tími!“ (Sinclair 1974:216; þýtt hér). Það liggur á milli orða
og lína að annar á barnið sem eiginkonan berst við að fæða. Lýsing Halldórs
á brottför Bjarts frá Rósu minnir á margt hér (H 2011:131). Í sögu Sinclairs
lifir hvorugt af, móðir eða barn. Og lýsingin á Madame Haupt skottulækn-
ingaljósmóður er óhugnanleg þótt hún reynist viljugri til aðstoðar en fyrst
lítur út fyrir. Hún minnir í viðmóti og orðum allmjög á Guðnýju ráðskonu
(H 2011:171).
IX
Halldór Kiljan Laxness hefur staðfest að Sjálfstætt fólk birtir víðtæk áhrif frá
skáldverki norska rithöfundarins Knuts Hamsun (1859–1952), Gróðri jarðar
(Markens grøde) sem út kom 1917 (Hamsun 1917, 1976; sjá m.a.: Vésteinn
1983:29–30; Gunnar 2009). Reyndar var þetta mat margra lesenda verksins
alveg frá frumútgáfu. Fyrir þessa skáldsögu hlaut Hamsun Nóbelsverðlaun