Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Side 107

Á l e i ð i s a ð U r ð a r s e l i
TMM 2017 · 4 107
Kjarnlægur kafli í verkinu er ferð þeirra Bjarts og Ástu niður í kaupstað.
Þar ber margt við, en mestu skiptir að þau reyna að sofa í sama rúmbálki,
hún upp við þilið og hann frammi við stokk. Í svefnrofum gleymir Bjartur sér
andartak, en áttar sig, rýkur upp og gengur út (H 2011:320–322). Skáldið lýsir
þessu meistaralega. Sérstaklega eru áhrifamiklar lýsingarnar á hughrifum
stúlkunnar, hugarrótinu og síðan skelfingarblandinni sjálfsásökun og kvíða
sem nálgast örvilnun.
XIII
Er ástæða til að ásaka Bjart fyrir þetta atvik? Er þetta ekki bara fálm í svefn-
rofum sem ekkert verður úr? Auðvitað ber hann ábyrgðina. Vitanlega er
þetta skammarlegt og jaðrar við afbrot. Honum var þetta bannsvæði. En þó
vegur ekki minna hversu illa hann bregst við þessu sjálfur og hversu klunna-
lega hann kemur fram við stúlkuna morguninn eftir. Enginn vafi er á því að
hann skammast sín, en hann kann ekki að létta málinu af henni (H 2011:
319–325). Þarna er framkoma hans jafnvel ömurlegust. En hér er líka skorið
á milli girndar og misneytingar annars vegar og hins vegar ástar sem lifir
milli föður og dóttur í heilbrigðum kjörum. Hér er ýmislegt ósagt, en sagt
þó milli orða og lína.
Var káfið eitthvað meira en svefnrof, eða skyndilegt útundanhlaup í
óráðinni margfeldni sálarinnar? Eru hér djúpar óvitaðar hvatir sem Sig-
mund Freud hafði vakið athygli höfundarins á? Sumir höfundar hafa álitið
Bjart girnast Ástu. Einar Kárason skáld telur að Bjartur hafi ætlað sér Ástu:
„…  hann bíður eftir að hún verði fullorðin og þá á hún að verða konan í
hans húsi“ (Einar 2017). Vera má að Bjartur sjái í henni efni í ráðskonu, en
allt meira um fram það hefði orðið bæði lögbrot og hneyksli. Traust það sem
Bjartur hefur á Ástu þegar hún vex úr grasi gefur slíka ætlun alls ekki í skyn.
Káf eitt andartak í svefnrofum – og síðan rokið í hendingskasti út og vand-
ræðastjálk á eftir – bendir engan veginn til slíks heldur.
Þessi atvik, kaupstaðarferðin og kinnhesturinn, eru meginvörður og
kjarnstef í verkinu. Aðdragandi í samskiptum þeirra í öllu verkinu, atvikið
sjálft og eftirleikur gefa verkinu merkingu og stefnu (H 2011:459–460 og
víðar). Fléttan sem þau mynda nær fyrst og loks úrlausn á lokasíðu verksins
í óviðjafnanlegri logandi mynd (H 2011:726). Hér sést um leið að ritverkið
fjallar ekki aðeins um líf Bjarts eða um söguefni á vettvangi bænda eða land-
búnaðar, þjóðarsögu eða stjórnmála, heldur einnig og ekki síður – líklega
umfram allt – um þessi heitu og eilífu tilfinningamál, tengsl og samskipti
þeirra Bjarts og Ástu. Hugsanlega er innlægur kjarni verksins fólginn í nafni
stúlkunnar.
Fyrir kemur að það er lagt Bjarti til lasts að hann gefst ekki upp heldur
stefnir áfram að öðru heiðakoti eftir að hafa misst Sumarhús á nauðungar-
uppboði. Hallbera gamla á Urðarsel norður í Sandgilsheiði, og hún lætur