Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 140

U m s a g n i r u m b æ k u r
140 TMM 2017 · 4
menn líka á mátt orðsins í allrahanda
gjörningum. En heimsmynd Barokk-
tímans var hins vegar vélræn, heimur-
inn var eins og einhvers konar sigurverk
þar sem enginn hlutur gat haft nein
áhrif nema með snertingu, líkt og tann-
hjól og reimar, það var ekki, og gat ekki
verið, nein actio in distans (reyndar var
kenning Newtons að vissu leyti brot
gegn þessari meginreglu, en fyrir því
lokuðu menn augunum vegna þess hve
máttugt skýringartæki hún var). Innan
þessa ramma trúðu menn líka á kraft
orðsins, en nú í lýsingum á fyrirbærum.
Enginn getur lengur fullyrt á okkar
dögum að þessi vélræna heimsmynd sé
endanleg og fullgild lýsing á alheimin-
um og muni ekki haggast, þvert á móti
eru ýmsir brestir komnir í hana, henni
hefur verið breytt á ýmsum sviðum og
ekki eru öll kurl komin til grafar. Þess
vegna eru ýmsir farnir að huga betur að
fyrri heimsmyndum sem hafnað hefur
verið, svo og heimsmyndum fjarlægra
þjóða, tao og öðru. Kannske væri rétt í
leiðinni að líta betur á fræði Jóns en
menn hafa hingað til gert, a.m.k. sýna
þeim þann sóma að gefa þau út í
aðgengilegum útgáfum, helst með skýr-
ingum.
En mér finnst samt að þessi umskipti,
hversu róttæk sem þau voru, nægi ekki
til að útskýra það illa rykti sem Jón fékk
bæði í samtímanum og eftirtímanum,
né heldur þær ofsóknir sem hann varð
fyrir. Þar kemur eitthvað annað til, og
vildi ég í því samhengi nota orð sem nú
þykir óviðurkvæmilegt og menn forðast
að taka sér í munn, og það er orðið
stéttabarátta. Um langt skeið hefur það
haft þrönga merkingu, það er takmark-
að við verklýðsbaráttu, verkföll og slíkt,
og í þeim skilningi hefur því verið vísað
á bug sem ónothæfu hugtaki og stund-
um reynt að gera það hlægilegt. En það
liggur í hlutarins eðli að það hefur víð-
ari merkingu og táknar ekki síst – og
kannske fyrst og fremst – aldalanga bar-
áttu yfirstéttar gegn lægri stéttum,
kúgun hennar, gripdeildir og rán. Og
það er slík stéttabarátta sem hefur lengst
af mótað söguna. Um langt skeið lögðu
menn ekki niður vinnu til þess að krefj-
ast betri launa, verkföll voru ekki síst
gerð til að mótmæla launalækkunum.
Hliðstæð dæmi um þetta má finna á
Íslandi og Englandi á þessum sama
tíma. Á Englandi stóð þá yfir sú þróun
sem kennd hefur verið við „enclosures“,
eða „girðingar“, og kallað hefur verið
„stéttarán“ í stórum stíl, „class robbery“.
Það fólst í því að landeigendur sem áttu
stórar jarðir fóru að heimta að almenn-
ingi, sem allir bændur áttu í samein-
ingu, væri skipt milli bændanna og færi
hlutur hvers og eins eftir stærð þeirrar
jarðar sem hann átti. Undirrótin var sú
að menn höfðu uppgötvað að ull var
orðin svo verðmæt að það borgaði sig
betur að breyta jörðunum í beitiland en
nota þær fyrir kornrækt. Við þetta
fengu smábændur, sem höfðu ekki síst
treyst á afnotin af þessum almenningi
til að geta komist af, svo lítið í sinn hlut
að þeir gátu ekki lengur lifað á sínum
búskap og flosnuðu því upp, oftast
slyppir og snauðir, þeir urðu að láta
stórbændunum jarðirnar eftir, venjulega
fyrir lítið. Þannig jókst fátækt til muna í
landinu, þessi þróun var þjóðfélagsböl
sem yfirvöld reyndu í fyrstu umferð að
berjast gegn, þótt stefnan yrði síðar
önnur.
Á Íslandi var svo komið að fáeinar
ættir réðu nánast öllu, og þótt ekki væri
hægt að flagga neinni efnahagslegri
réttlætingu fyrir því, reyndu þær að
sölsa undir sig sem flestar jarðir, af
hreinni og blygðunarlausri græðgi að
því er virðist. Öll meðöl voru notuð, í
erfðamálum gátu höfðingjar beitt dóm-
stólum til að dæma sér í vil, stórhöfð-