Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 142

U m s a g n i r u m b æ k u r
142 TMM 2017 · 4
kveðskap sínum, og það sem kannske
var allra verst, hann sá fyrir sér að þessu
ástandi myndi um síðir ljúka:
Hvað sér þú meira maður?
Mildari upp kemur öldin,
Langt er þó að líta þangað.
Ljótt er ei nærri flótta.
Og þegar þar að kemur er úti um yfir-
gang höfðingjanna:
alfríið dregur þá halann.
Hefur þessi forspá ræst? Það held ég
varla. En þetta var allavega eins og að
veifa rauðri dulu framan í tudda yfir-
stéttarinnar, og þess hefur Jón goldið
allt til vorra daga. En við lestur þessarar
merku æfisögu kemur í ljós að sú er
bókin meiri sem glósa þarf en hin sem
rituð er.
Úlfhildur Dagsdóttir
Eyðiland
Sigríður Hagalín Björnsdóttir: Eyland,
Benedikt, 2016
Kristján Atli: Nýja Breiðholt, Draumsýn,
2016
Heimsendir nýtur afskaplega mikilla
vinsælda um þessar mundir – eins og
reyndar jafnan, því ef bókmennta- og
listasaga síðustu aldar er skoðuð ein-
kennist hún mjög af heimsendum og má
auðveldlega rekja þennan áhuga langt
aftur í aldir. Birtingarmyndir heimsend-
is í trúarbrögðum hafa til að mynda
löngum þótt sérlega spennandi. Það
virðist láta mannkindinni vel að ímynda
sér hrun eigin siðmenningar og sína
eigin gereyðingu.
Fyrri heimsstyrjöld markaði ákveðið
upphaf á heimsendisgleði síðustu aldar
sem jókst til muna eftir þá síðari og
hélst nokkuð stöðug fram að aldamót-
um í krafti kjarnorkuváarinnar.
Aðdragandi aldamótanna hristi og
hrærði verulega upp í heimsendisspá-
mönnum og ný öld hefur tekið heims-
endinum fagnandi með aukinni vitund
um loftslagsbreytingar, sem gefa kjarn-
orkunni hvergi eftir í markvissri eyð-
ingu samfélags og náttúru.
Hrun siðmenningar hefur lengst af
verið viðfangsefni bókmennta- (og kvik-
mynda)greina sem hafa ekki talist til
fagurbókmennta – vísindaskáldskapar,
hrollvekju og fantasíu – þó vissulega
hafi nokkrar þessar náð að brjótast út úr
viðjum bókmenntastofnunarinnar og
komast á stall sem klassísk verk. Nægir
þar að nefna hið fræga tvíeyki Aldous
Huxley (Veröld ný og góð, 1932) og
George Orwell (1984, 1949) frá fyrri
hluta tuttugustu aldar og bækur Marg-
aret Atwood (t.d. Saga þernunnar, 1985)
frá síðari hlutanum. Allar teljast þessar
sögur til dystópískra bókmennta, verka
sem lýsa því mögulegri framtíð sem er
þveröfug við besta heim allra heima
útópíunnar. Sögur Huxley og Orwells
eru skrifaðar í kjölfar samfélagslegra
hruna, kreppu, stríða og fasisma og bók
Atwood kemur út þegar óttinn við
kjarnorkueyðingu kalda stríðsins var
orðinn viðvarandi.
Þrátt fyrir hin æsispennandi Ragna-
rök í norrænum sögum hefur ekki
mikið borið á heimsendisbókmenntum
innan íslenskra bókmennta. Síðustu
árin hefur þó verið bætt úr þessu, sem
dæmi má nefna endalokaseríu mynda-
söguhöfundarins Hugleiks Dagssonar
sem hófst með Opinberun árið 2012, en
sú saga er byggð á Opinberunarbók
Biblíunnar. Nýr heimsendir hefur svo
birst árlega. Á síðasta ári komu út fimm