Hugur - 01.01.2018, Page 38

38 Atli Harðarson
Um hughyggju og afneitun hluthyggju
Að mínu viti geta vísindamenn beitt eigindlegum aðferðum við rannsóknir í fé-
lagsvísindum án þess að taka afstöðu til heimspekikenninga á borð við hughyggju
og efnishyggju. Ég held að það sé samt vel þess virði að átta sig á því hvernig
afstæðishyggjan og andstaðan gegn hluthyggju, sem mest ber á í skrifum um að-
ferðafræði, eru afsprengi heimspekisögu þar sem talsmenn slíkra allsherjarkenn-
inga um eðli alls veruleika voru í aðalhlutverkum. Mikið af því sem ritað er um
hugsmíðahyggju á rætur í kenningum sem Immanuel Kant setti fram í Gagnrýni
hreinnar skynsemi árið 1781. Í þeirri miklu bók, sem olli aldahvörfum í heimspeki
Vesturlanda, reyndi Kant að sýna fram á að þekking okkar á rúmfræði og ýmsum
grundvallareiginleikum efnisheimsins gæti ekki fjallað um veruleika sem væri alls
óháður mannshuganum, því þá væri hún hvorki óumdeilanleg né þekkt á und-
an allri reynslu. Þorsteinn Gylfason orðar hugmyndir Kants um sannindi rúm-
fræðinnar á þann veg að hann hafi talið þau raunhæf fyrirframsannindi: raunhæf,
því þau lýstu heiminum og fyrirframsönn, því engar rannsóknir á veruleikanum
þyrfti til að staðfesta þau.22
Rökin sem Kant færði fyrir því að heimur rúms og tíma væri skynheimur okkar,
og háður því hvernig við hugsum, snerust mest um að sýna fram á að ef rúmið
væri óháð huganum, þá fjölluðu sannindi rúmfræðinnar um veruleika sem við
þekktum aðeins af takmarkaðri reynslu. Slík reynsluþekking getur, svo dæmi sé
tekið, ekki tryggt algera fullvissu um að það gildi alltaf, og án allra frávika, að
hornasumma þríhyrnings sé 180 gráður. Mælingar á þríhyrningum geta í mesta
lagi staðfest að hornasumman sé um það bil 180 gráður, innan skekkjumarka
þeirra mælitækja sem við höfum. Þær geta hvorki fært okkur vissu um horna-
summu þríhyrninga í fjarlægum hlutum geimsins né um þríhyrninga sem eru
of litlir til að vera mælanlegir með þeim tækjum sem við höfum. Það virðist því
vera rétt hjá Kant að ef við vissum, með óhagganlegu öryggi, að setningar rúm-
fræðinnar giltu um allan geiminn, þá gæti þessi geimur ekki verið raunveruleiki
sem væri óháður huganum og við þekktum aðeins af reynslu.23 Af þessu ályktaði
Kant að ýmis grundvallarlögmál náttúrunnar giltu um reynsluheim okkar vegna
þess hvernig hann mótaðist af skynjun okkar og hugsun. Kant hugði þó að til
væri veruleiki handan reynslunnar, en taldi hann óþekkjanlegan með öllu og því
ekki viðfangsefni neinna vísinda. Niðurstaða hans var því að sá veruleiki sem
raunvísindin fjölluðu um ætti sér ekki tilveru óháð huganum. Meginhugsunina í
rökfærslu hans er hægt að draga saman á þessa leið:
Forsenda 1: Ef eiginleikar rúmsins eru þekktir af öryggi, þá eru þeir
háðir hugsun okkar.
Forsenda 2: Eiginleikar rúmsins eru þekktir af öryggi.
Niðurstaða: Eiginleikar rúmsins eru háðir hugsun okkar.
22 Þorsteinn Gylfason 2005: 30.
23 Kant 1980: 85.
Hugur 2018meðoverride.indd 38 24-Jul-18 12:21:22