Hugur - 01.01.2018, Page 39

Til varnar hugsmíðahyggju 39
Rök Kants fyrir fyrri forsendunni eru meðal þess mikilfenglegasta í sögu vest-
rænnar heimspeki. Hann taldi þau staðfesta niðurstöðu sína, því hann hafði ekki
áhyggjur af að seinni forsendan væri vafa undirorpin. En síðan Kant var og hét,
hefur það runnið upp fyrir vísindamönnum, sem fjalla um heim rúms og tíma, að
þessi forsenda er einfaldlega ósönn.24
Í raunvísindum nútímans eru uppi kenningar um alheimsgeim þar sem rúmið
er sveigt, fleiri víddir en þær þrjár sem við hreyfum okkur í og um furðulega rúm-
fræði í heimi öreindanna. Þessar kenningar eru tilgátur. Þær eru til rökræðu og
endurskoðunar í ljósi nýrra rannsókna en ekki sannindi sem menn þekkja af full-
komnu öryggi og á undan allri reynslu. Eigi að síður eru rök Kants grundvöllur
flestra hughyggjukenninga síðustu tveggja alda. Um þetta segja Jeremy Dunham,
Iain Hamilton Grant og Sean Watson, í bók sinni um sögu hughyggjunnar, að
þegar Kant vakti máls á að reynslan væri ákvörðuð af formgerðum sem byggju í
huganum, fremur en í heiminum, þá hafi vaknað spurningar um hvað ákvarðaði
þessar formgerðir hugans. Rökræða um slíkar spurningar segja þeir að hafi mótað
alla heimspeki tuttugustu aldar.25
Saga þessarar rökræðu meðal heimspekinga á meginlandi Evrópu er sögð í bók
eftir Lee Braver. Hann byrjar á að gera grein fyrir kenningu Kants, um að sá
heimur sem við þekkjum sé heimur fyrirbæra, og þau séu mótuð af okkar eigin
hug. Síðan rekur hann söguna gegnum verk eftir Hegel, Nietzsche og Heidegger
og endar á Foucault og Derrida. Þessi saga er saga um sífellt róttækara fráhvarf
frá hluthyggju. Stígandin í frásögninni felst ekki í því einu að heimurinn teljist í
auknum mæli afsprengi hugarstarfs, heldur líka í því að formgerðir hugsunarinn-
ar, sem móta heim okkar, kváðu í sívaxandi mæli háðar breytilegum þankagangi
mannfólksins. Kant lýsti föstum hugkvíum (e. categories) sem mótuðu einn sam-
eiginlegan heim sem mennirnir þekktu. Samkvæmt honum var heimur rúms og
tíma háður þáttum í hugsun okkar sem voru sammannlegir. Hann áleit því að
lögmál náttúrunnar giltu eins fyrir alla menn á öllum tímum. Hegel taldi hins
vegar að hugkvíarnar breyttust frá einu skeiði mannkynssögunnar til annars.
Þegar kom fram á tuttugustu öld álitu Heidegger og fleiri að þær yltu á hverfulum
hugtakakerfum sem ákvörðuðu í senn eðlisgerð mannfólksins og alls veruleik-
ans.26 Raunveruleikinn virtist orðinn ansi laus í reipunum, þar sem sannleikurinn
um heiminn var sagður velta á breytilegum þankagangi fólks og vera ólíkur frá
manni til manns.
Afstæðishyggjan, andstaðan gegn hluthyggju og áherslan á það huglæga, sem
finna má í kennslubókum um eigindlegar aðferðir, virðist, að minnsta kosti að
hluta til, afsprengi þessarar heimspekisögu, þar sem mannshuganum er ætlað sí-
fellt meira vald yfir veruleikanum. Sú gerð hughyggju sem Kant hélt fram gerði
ráð fyrir að hlutirnir í sjálfum sér væru til óháð hugsun okkar, en það hvernig þeir
birtust okkur í rúmi og tíma ylti á gerð hugans. Hughyggjan sem við tók, undir
áhrifum frá Hegel, hafnaði því að það væri nokkur annar heimur til en reynslu-
24 Sjá t.d. Sklar 1977: 82–87.
25 Dunham, Grant og Watson 2014: 99.
26 Braver 2007: 472.
Hugur 2018meðoverride.indd 39 24-Jul-18 12:21:22