Hugur - 01.01.2018, Page 44

44 Atli Harðarson
Að hlutirnir gætu verið öðruvísi
Í bók sinni The social construction of what? segir Ian Hacking að fyrsta bókin
sem hafði orðasambandið „social construction“ í titli sínum hafi verið The social
construction of reality: A treatise in the sociology of knowledge eftir Peter Berger og
Thomas Luckmann.35 Í þeirri bók, sem kom út árið 1966, rökstyðja Berger og
Luckmann að þótt félagslegur veruleiki sé myndaður af huglægum meiningum,
hafi fólk tilhneigingu til að hlutgera hann og upplifa hann eins og grjótharðar
staðreyndir sem ekkert fær breytt. Samkvæmt því sjái fólk félagslegan veruleika
með svipuðum hætti og Karl Marx sagði að þegnar sæju konung sinn: Eins og
eitthvað, sem sé það sem það er, óháð því hvað þeir hugsa og halda. Samkvæmt
því sem Berger og Luckmann segja gerir þessi hlutgerving félagslegan veruleika
okkar framandlegan og ómanneskjulegan.
Hugsmíðahyggjan sem Berger og Luckmann rökræða er öðrum þræði frum-
spekileg, eða nánar tiltekið verufræðileg, kenning. Eins og kenning Searles fjallar
hún um eðli félagslegs veruleika. En hún er ekki einvörðungu kenning um hvað
félagslegur veruleiki er, heldur er hún líka greinargerð fyrir því hvernig og hvers
vegna fólk upplifir hinn félagslega veruleika eins og hann sé eitthvað annað en
hann er, og álíti að það, sem er í raun og veru jafn hvikult og hugsun fólks, sé fast
fyrir og óbreytanlegt. Ekki verður séð af texta bókarinnar að Berger og Luckmann
hafi talið sig styðja afstæðishyggju og þeir ætluðu sér greinilega ekki að útiloka
að fólk ætti kost á hlutlægri þekkingu um félagslegan veruleika. Þeir halda því
raunar fram að „heimur vísindanna búi yfir möguleikum á að vera að miklu leyti
óháður sínum eigin samfélagslegu undirstöðum“.36 Þeir gefa einnig til kynna að
vitneskjan um það hvernig félagslegur veruleiki er háður huglægri afstöðu sé hlut-
læg þekking og að þessi þekking færi mönnum frelsi og betri tök á eigin tilveru.
Í áðurnefndri bók sinni segir Hacking að eftir að bók Bergers og Luckmanns
kom út hafi flestir fræðimenn, sem fjölluðu um einhverjar hliðar veruleikans sem
félagslega hugsmíð, ætlað verkum sínum að þjóna siðferðilegum eða samfélags-
legum málstað. Þeir sem halda fram hugsmíðahyggju um einhvern flokk fyrir-
bæra, X, álíta gjarna að „tilvera X sé ekki óhjákvæmileg og X þurfi ekki að vera
eins og það er. X, eða X eins og það er í samtímanum, sé ekki ákvarðað af náttúru
hlutanna, það sé engin nauðsyn.“ Hann bætir því svo við að höfundar umræddra
skrifa gangi oft skrefi lengra og segi að okkur væri betra „að losa okkur við X, eða
að minnsta kosti að gera á því róttækar breytingar“.37
Sally Haslanger nýtir sér greinargerð Hackings í skrifum sínum um hugsmíða-
hyggju. Hún gerir ítarlega og afar vel rökstudda grein fyrir því hvernig skilningur
á félagslegum veruleika, sem hefur fengist með því að afhjúpa hvernig fyrirbæri
eins og kyn og kynþáttur (e. race) eru afsprengi hugsunar okkar, samrýmist í senn
vísindalegri hluthyggju um ríki náttúrunnar og þekkingarfræði sem gerir ráð fyrir
að vitneskja okkar um efni eins og kyn og kynþætti sé hlutlæg þekking.38 Við
35 Hacking 1999: 24.
36 Berger og Luckmann 1966/1971: 104.
37 Hacking 1999: 6.
38 Haslanger 2012: 183–218.
Hugur 2018meðoverride.indd 44 24-Jul-18 12:21:23