Hugur - 01.01.2018, Side 45

Til varnar hugsmíðahyggju 45
getum flokkað fólk á ótal vegu, til dæmis eftir blóðflokkum, tungumálum sem það
talar, upprunalandi, húðlit, skeggvexti, skóstærð eða því hvort það hefur y-litning.
Slík flokkun getur stuðst við hlutlægar staðreyndir. En séu nokkur kennimörk
valin til að skipta mannkyni í tvennt, til dæmis í „hvítt“ fólk og „litað“, þá eru
dregin „landamæri“ sem eru jafn háð huglægri afstöðu og hver önnur hreppa-
mörk. Það er kunnara en frá þurfi að segja að „landamæri“ af því tagi eru oft notuð
til að breiða yfir og reyna að réttlæta ýmiss konar ósanngirni.
Þau Hacking og Haslanger benda bæði á að fjölmörg félagsleg fyrirbæri séu
augljóslega hugsmíð í þeim skilningi að þau séu sprottin upp af einhverju sem fólk
hefur sagt eða gert og hefði getað verið öðruvísi. Fáir hugsmíðahyggjumenn hirða
þó um að lýsa fyrirbærum sem félagslegri smíð, nema einhverjir álíti, ranglega, að
þau séu óhjákvæmileg og óháð talsmáta okkar og þankagangi. Af þessum sökum
finnum við ekki margar bækur þar sem lesendur eru upplýstir um að gjaldmiðlar
heimsins eða breska krúnan séu félagslegar hugsmíðar. Þetta er of óumdeilanlegt
til að orðum sé á eyðandi.39 Þegar rætt er um eitthvað sem félagslega hugsmíð er
það, samkvæmt því sem Hacking segir, oftast gert til þess að sýna fram á að það sé
ekki jafn óhjákvæmilegt og talið er – og í meira mæli en fólk heldur háð hugsun
okkar, talsmáta og samfélagsháttum. Meðal þess sem talsmenn hugsmíðahyggju
hafa gjarnan að skotspæni eru flokkar fyrirbæra sem Hacking kallar gagnvirkar
tegundir (e. interactive kinds).40 Hugtakið glæpamaður er dæmi um hugtak yfir
gagnvirka tegund, því þegar hugtakið er látið ná yfir hóp af fólki, breytist hugsun
þess og hegðun. Beiting hugtaksins breytir þannig þeim félagslega veruleika sem
um er fjallað. Um þetta eru ótal dæmi, í öllum álfum heims, þar sem tilveru fólks
hefur verið umturnað með því að glæpavæða alls konar athæfi frá fóstureyðingum
til notkunar kannabisefna.
Þekking okkar á fyrirbærum, sem eru félagslegar hugsmíðar, hefur stundum
áhrif á fyrirbærin sjálf. Hún getur breytt huglægri afstöðu fólks og þar með þeim
veruleika sem er til í krafti huglægrar afstöðu. Upplýsingar geta líka á ýmsan ann-
an hátt breytt þeim veruleika sem þær fjalla um. Ef maður skrifar dagbók fer hann
kannski að vanda betur daglega breytni vegna skrifa sinna. Ritun ævisögunnar
breytir þá þeirri ævi sem um er fjallað. Í slíkum tilvikum er kannski freistandi
að segja, eins og Kvale og Brinkmann, að sannleikurinn sé skapaður fremur en
fundinn.41 En auðvitað er ekki þar með sagt að hvaðeina sem mönnum dettur í
hug að skrifa í dagbók sé satt í krafti þess eins að vera skrifað.
Berger og Luckmann héldu ekki fram frumspekilegri hugsmíðahyggju um
allan veruleika eins og ýmsar nýlegar kennslubækur um eigindlegar aðferðir gera.
Félagsvísindamenn, sem tóku við keflinu eftir að bók þeirra kom út árið 1966,
gerðu það ekki heldur, enda er hugsmíðahyggja um veruleikann sem heild, bæði
náttúru og samfélag, ákaflega ótrúleg kenning. Mér virðist hún líka til marks
um óttalegt ábyrgðarleysi. Ef fólk heldur að allur veruleikinn sé aðeins til sem
hugsmíð okkar mannanna, hlýtur það þá ekki að halda að áhrif mengunar eða
39 Hacking 1999: 12.
40 Hacking 1999: 103–109.
41 Kvale og Brinkmann 2009: 63.
Hugur 2018meðoverride.indd 45 24-Jul-18 12:21:23