Hugur - 01.01.2018, Page 64

64 Stefán Snævarr
lega réttmætum hætti. Þá ber mér að spyrja: Get ég gert eftirfarandi lífsreglu (þ.
Maxime) að almennu lögmáli: „Menn eiga að stela“? Nei, því að ef leyft væri að
stela, þá yrði í reynd enginn eignarréttur við lýði og fyrir vikið væri engu hægt að
stela. Eignarréttur bannar öðrum að taka án leyfis það sem ekki tilheyrir þeim,
bannar þjófnað. Þess vegna hyrfi í reynd eignarrétturinn ef þjófnaður yrði leyfður
en um leið hyrfi möguleikinn á gripdeildum. Verði hann leyfður, þá missa bæði
eignarréttar- og þjófnaðarhugtakið allt inntak.
Að mati Kants er ég knúinn til að beita útilokunaraðferð, það eru aðeins tveir
kostir í boði og þeir útiloka hvor annan. Þar eð það leiðir til þversagna9 að gera
lífsregluna áðurnefndu að almennu lögmáli, þá hlýtur gagnstæða lífsreglan að vera
rétt: „Menn eiga ekki að stela.“ Þessari skyldusiðfræði hafa rökræðusiðfræðingar
sniðið intersúbjektífískan búning. Sé siðspeki Kants einvíð, varði hugann sem
ekki hefur neitt rúmtak,10 þá er rökræðusiðfræðin þrívíð því hún er félagsleg í eðli
sínu og samfélag manna hlýtur að hafa að minnsta kosti tvær víddir. Samfélag
samanstendur af mörgum einstaklingum og hlýtur því að hafa rúmtak.
Ýmsir hugsuðir aldarinnar tuttugustu andæfðu sjálfsspekinni og hennar trú
á hinn einvíða hug. Einna fremstur þeirra var Ludwig Wittgenstein. Fræg eru
svonefnd einkamálsrök hans, rök hans gegn möguleikanum á því að skapa tungu-
mál (einkamál) sem artar sig þannig að merking orðanna verði aðeins skilin af
þeim sem bjó málið til. Það hafi orðaforða fyrir einkaupplifanir skapara síns, fyrir
það sem hann upplifir í launkofum hjarta síns, en er öðrum hulið. Við getum jú
ekki orðið fyrir reynslu annarra eða hugsað hugsanir þeirra, til dæmis getum við
ekki fundið sársauka annarra. Segjum að ég sé þessi maður, önnum kafinn við
að búa til tungumál um mína einkareynslu (einkaupplifun). Til að gefa orðum
þess merkingu þarf ég að beita bendiskilgreiningum (e. ostensive definition). Ég
bý nú til táknið (orðið) KKV sem tákna á ákveðna upplifun sem ég hef í augna-
blikinu, kenndina kringlótt vömb.11 Ég skrifa KKV niður í hvert skipti sem ég
hef þessa upplifun. Svo finn ég upp önnur tákn fyrir aðrar upplifanir, fljótlega er
orðaforðinn orðinn allstór. Spyrja má hvort mér hafi tekist að búa til einkamál,
mál sem enginn annar getur skilið. Nei, svarar Wittgenstein. Ég get ekki einu
sinni vitað hvað KKV þýðir. Ástæðan er sú að spyrji ég mig hvort viðeigandi sé
að nota KKV í tilteknu tilviki, þá hef ég engan möguleika á að kanna hvort ég
noti það rétt. Ég nota KKV í hvert skipti sem ég hef ákveðna upplifun en hef
engan mælikvarða á þessa upplifun annan en að hún sé upplifun sem ég hef í
9 Verði allir menn skyldugir að stela, þá leiðir það til þess að engu er hægt að stela. Þetta er einhvers
konar gjörðarmótsögn (e. performative contradiction) en hún flokkast með þversögnum. Nánar um
hana síðar.
10 Einhverjum kann að þykja að ég geri Kant of einvíddarlega þenkjandi. Hann hafi sagt að siðferði-
lega gott hugarfar veiti skynsemisverunni aðild að setningu algildra laga sem hljóti þýða að hún
verði að vinna með öðrum að lagasetningu (Kant 2003: 163 (§ 455)). En Kant beinir sjónum sínum
aðallega að hinni einstöku skynsemisveru, samanber það hvernig hann ávarpar einstaklinginn
og hvetur til siðadáða. Öll siðferðileg ákvarðanataka getur farið fram í einstökum, einangruðum
hugum, sé hugurinn einvíður þá er kantversk siðferði af sama tagi. Hugarfar geranda skiptir
meginmáli í siðferðilegum efnum: sé athöfn framin af góðum ásetningi, þá er athöfnin siðferði-
lega góð.
11 Guðbergur Bergsson talar um þessa kennd í skáldsögu sinni Ástir samlyndra hjóna.
Hugur 2018meðoverride.indd 64 24-Jul-18 12:21:24