Hugur - 01.01.2018, Page 75

Hin póetíska rökræðusiðfræði 75
einstaklingseðlis. Einstaklingseðlið er afurð félagsmótunar og þar með boðskipta.
Einstaklingsmótun er félagsmótun.34 Þar af leiðandi er einstaklingurinn það sem
hann er í krafti þeirra boðorða sem boðskiptunum stjórna. Hann er seldur undir
þau og getur ekki andæft þeim nema hann viðurkenni réttmæti þeirra í reynd.
Andófið leiðir til gjörðarmótsagnar.
En hver eru þessi boðorð nákvæmlega? Við höfum þegar kynnst þremur megin-
boðorðum rökræðu. Ætla má að þau séu meðal boðorða boðskipta að því gefnu
að boðskipti hafi rökræður að forsendu. Nemandi Apels, Wolfgang Kuhlmann,
hefur reynt að endurgera þessi boðorð með skipulegri hætti en Apel. Boðskipti
hvíli á fjórum grunnboðorðum: a) Stundaðu rökræðu á skynsamlegan máta. b)
Reyndu af fremsta megni að sættast með skynsamlegum hætti við viðmælendur
þína. c) Ef hagsmunir þínir stangast á við hagsmuni annarra, skaltu reyna að
ná skynsamlegum sáttum við þá. d) Þú átt að berjast fyrir því að skapa skilyrði
kjörræðustöðu.35 Þessi boðorð kunna að vera boðorð fyrir rökræðu, sérstaklega
meginrökræðu. En Kuhlmann yfirsést m.a. mikilvægi heilinda í boðskap Apels
og Habermas. Einnig horfir hann framhjá hinu mikla vægi sem sjálfræðið hefur
í speki þeirra.
Ég tel að eftirfarandi boðorð komi til greina: 1) Verið að jafnaði einlæg. 2)
Meðhöndlið að jafnaði ykkur sjálf og aðra sem sjálfráða einstaklinga. 3) Takið að
jafnaði tillit til málflutnings annarra; án þess er ekki hægt að rökræða. 4) Axlið að
jafnaði þá ábyrgð sem byggð er inn í málgjörðir sem þið fremjið, t.d. með því að
halda loforð. Axli menn ekki að jafnaði slíka ábyrgð, þá er ekki gerlegt að fremja
málgjörðir en án þeirra eru boðskipti (og þar með rökræða) ekki möguleg.
Ekki þarf mikla skarpskyggni til að sjá að þessi boðorð hafa siðferðilegan þátt.
Tillitssemi er siðferðileg dyggð, því hefur boðorð númer 3 siðferðilegt inntak.
Virðing fyrir öðrum er líka siðferðileg dyggð, því hefur boðorð tvö siðferðilega
hlið. Að forðast ósannsögli og blekkingar er oft jafngildi þess að sýna öðrum
virðingu og tillitssemi.36 Skyldur og ábyrgð eru líka siðtengd fyrirbæri.
Apel segir að án mögulegrar rökræðu séu engin boðskipti og engin hugsun
möguleg. Þess vegna sé ekki hægt að andæfa gildi boðorða, boðskipta og rök-
ræðna. Sá sem það gerir, viðurkennir gildi þeirra í reynd (eina leiðin til að hafna
þeim er, að sögn Apels, sjálfsmorð eða að hverfa inn í heim algerrar geðveiki).
Hugsum okkur að viðkomandi láti ekki uppi um andúð sína á boðorðunum en
hugsi í launkofum hjarta síns: „Boðorð boðskiptanna eiga engan rétt á sér.“ Þá
viðurkennir hann gildi þeirra í reynd, því þau eru forsendur hugsunar. Hann gerir
sig sekan um gjörðarmótsögn.37
34 Habermas 1981: 11–69, Mead 1962: 173–178 og víðar. Mead tæpti á ýmsum hugmyndum um sið-
ferði sem minna á rökræðusiðfræðina. Mead 1962: 379–389. Sé Apel faðir rökræðusiðfræðinnar, þá
er Mead afinn!
35 Kuhlmann 1985: 185–215.
36 Þessi kenning mín um innbyggðar tilvísanir til dyggða í boðorðum rökræðunnar slær kannski
ekki í gegn hjá rökræðusiðfræðingum. Þeir telja, eins og skyldusiðfræðingar flestir hverjir, að
dyggðir leiki ekkert meginhlutverk í siðferðinu.
37 Að beita forskilvitlegum rökum felst að mati Apels í því að sýna fram á að það að hafna rökunum
leiði til gjörðarmótsagna. Þótt Habermas hafi trú á mikilvægi gjörðarmótsagna, þá telur hann að
þau rök sem hann og Apel hafa beitt gegn sjálfdæmishyggju um siðferði séu á endanum tilraunir
Hugur 2018meðoverride.indd 75 24-Jul-18 12:21:24