Saga - 2021, Page 114

Árni Torfason (1860–1933) hélt dagbækur síðustu búskaparár sín
á Brimnesi í Fáskrúðsfirði en hann flutti til Vesturheims árið 1903.
Árni vék ítrekað að trúarlífi í dagbókunum en sjálfur var hann trú -
aður. Þann 21. maí 1899 skrifar Árni: „Messað og er það ekki tiltöku
mál þegar engir sækja kyrkju enda er hjer lítið um messu gjörðir og
kyrkju rækni.“ Árni var andsnúinn vinsælustu skemmtunum sem
þá voru teknar að tíðkast í kaupstaðnum á Búðum, dansi og leiklistar -
starfi, og tengdi tilkomu þeirra við afturför í trúarlífi og almennu
siðferði. Þann 25. desember 1899 skrifaði Árni í dagbókina: „Þó mun
varla messað verða enda hirða menn mjög lítið um trú og kyrkju og
er sjáanleg afturför í trúarlífi manna, þar mörg ný breytni vex svo
sem dans sam komur og þar af leiðandi ljettúð og drykkjuskapur.“
Þann 7. janúar 1900 bætti Árni við: „Jólin liðin, aldrei messað en
margar danssamkomur.“50 Þessi vitnisburður dagbóka Árna lýsir
samfélagi þar sem doxað er að breytast sem birtist meðal annars í
því að fjara tekur undan táknrænu valdi rótgróinna stofnana og
valdhafa (í þessu tilviki kirkju og presta) og félagslegt taumhald
þeirra á almenningi þverr.
Sigurður Gylfi Magnússon segir að það hafi ekki verið fyrr en
undir lok nítjándu aldar sem fór að bera á opinberum efasemdum
um stöðu trúarbragðanna sem siðferðilegs grundvallar samfélags -
ins. Hann álítur aukið aðgengi að veraldlegu lesefni hafa gjörbreytt
hugarheimi fólks: „Útgáfa fornsagna og rímnakveðskapar naut þess
að gamla sagnahefðin, sem að mestu var munnleg, hafði alla tíð
staðið traustum fótum í íslensku þjóðlífi, ýmsum mennta- og áhrifa-
mönnum til mikillar armæðu.“51 Sigurður Gylfi setti fram þá tilgátu
að kirkjan hefði strax upp úr miðri nítjándu öld tekið að missa yfir-
burði sína þegar kom að siðferðilegum fyrirmyndum því þá strax
megi greina þverrandi áhrif kirkjunnar á yngri kynslóðir, sem hún
þó jafnan einbeitti sér mest að. Margar sjálfsævisögur fólks sem fætt
var á síðari helmingi nítjándu aldar sýna að börn sem þá uxu úr
grasi tóku að líta til fornsagnanna eftir fyrirmyndum. Í fornsögum
og riddarasögum voru dyggðir eins og sæmd og hugrekki jafnan
leiðarstef. Persónur sagnanna voru „lifandi“ fyrirmyndir og sögurn-
ar buðu upp á innlifun sem trúartextana skorti. Fyrirmyndir forn-
sagna og riddarasagna voru bæði auðskiljanlegri og stóðu börnum
hrafnkell lárusson112
50 HerAust. A6 213, 8. Árni Torfason frá Brimnesi, Fáskrúðsfirði. Dagbækur 1892–
1903.
51 Sigurður Gylfi Magnússon, „Siðferðilegar fyrirmyndir á 19. öld,“ 66.