Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1951, Side 97

99
smám saman hverjum bænum aí öðrum þar um slóðir: Steinkrossi,
Bolholti, Víkingslæk, Heiði. Upptök gárans gætu vel verið frá vikur-
fallinu mikla um 1300, ef ekki fyrri gosum.
Langt er og síðan þetta kot fór í eyði, því að 1711 er gróið yfir
rústir þess, og þá kunni enginn neitt að segja, hvenær þar hafi búið
verið. Líklega hefir aldrei blásið af þeim síðan. Varla er hugsanlegt,
að þama hafi verið byggt í fyrstu, nema vatnsból væri þá nær en í
Selsundslæk (klukkustundar lestaferð). Er líklegt, að lind hafi þá
runnið skammt frá, í farveginum neðan við Kotstúnið. Varla verður
talið líklegt, að þessi tvö býli, Kastalabrekka og Kot, hafi verið lengi
í byggð samtímis, svona nálæg, túnstæðalítil og útengjalaus; gátu
aðeins verið fremur lítil kindakot, en engin stórbýli.
— Nafnið Kastalabrekka mætti sýnast betur eiga heima við brekku hjá
Fálkahamri, eða einhverjum slíkum „kastala". Og hugsanlegt, að flúinn
bóndi hefði byggt yfir sig til bráðabirgða á láglendinu, ræktarsamur við
nafnið og nábýlið. Sama fágæta bæjarnafnið kemur í ljós síðar hjá Vet-
leifsholti (í byggð 1711), en samt þekkist ekkert samband þar á milli.
5. Steinkross I. Spölkorn fyrir sunnan Kot er önnur hraun-
heiði — nú blásin mjög — og fremur mjó þaðan vestur eftir, en
með hárri brún á báðar hliðar. Suðvestan í enda brúnar þeirrar stóð
fyrra býlið að Steinkrossi, hér um bil 10 km frá Fálkhamri, í sömu
stefnu og Kot. — Vel má vera, að þar hafi reistur verið steinkross
við fjölfarinn veg, áður en bær sá var byggður, og þá varla fyrr en
eftir kristnitöku. En komið er býli þetta í sauðagjaldsskylduna að
Odda, eins og flest meiriháttar býli á Rangárvöllum, í máldaga þeim,
sem er talinn til 1270, en er að stofni miklu eldri. Jörðin hefir verið
í meðallagi að stærð, 10 hundruð að elzta mati, sem til er, frá 1681
og allt til 1803 (ranglega talin 20 hdr. í Jarðatali Johnsens. En
1861 metin 5,4 hdr., 1921 600 og 1942 700 kr.). Árið 1711 er
þar tvíbýli og furðu mikill búpeningur: 8 kýr, 3 nautkindur, 19 hross
og 196 kindur. Hitt er þó miklu furðulegra, hversu fáum fénaði jörðin
á þá að geta framfleytt: „Fóðrast kann á heyjum og laufi 2 kýr, 1
ungneyti“. Um jörðina segir Jarðabókin líka: „Túninu hefir grandað
blásturssandur, líka blöðkuslægju. Beitarlandinu hefir og sandur
spillt og liggur undir spjöllum. Engjar eru engar, fyrir utan það af
laufi kann lítið að fást“. Ábúendur sækja heyskap út á Land, að Kýr-
augastöðum1 og Holtsmúla. Ekki bætti vatnsbólið jörðina. Um það
1) Jörð sú var þá í eyði fá ár, og verið að flytja bæinn að Kýrauga-
staðaseli undan sandfoki.