Andvari - 01.07.1962, Síða 42

152
JÓHANN S. HANNESSON
ANDVARI
skólarnir geta ekki án verið. Því að
skólamál eru of mikilvæg og of alvarleg
til þess, að nokkurn tíma sé óhætt að
gefa þau með öllu á vald þeirra tiltölu-
lega fáu manna, sem skipuleggja kennslu-
mál og framkvæma skólalöggjöf og skóla-
reglugerðir.
Þegar gefa á öldinni okkar heiti, er
venja að kenna hana við kjarnorku eða
tækni, iðnað eða vísindi. Það mætti
ekki síður kenna hana við skóla. Sið-
menntað þjóðfélag á okkar dögum er
skólaþjóðfélag, í þeirn skilningi, að án
víðfaðma skólakerfis getur það ekki stað-
izt. Og hlutur skólanna fer sívaxandi;
þeir eru smátt og smátt að taka að sér allt
uppeldi í þjóðfélaginu, ekki aðeins liið
tæknilega og fræðilega uppeldi —
„kennslu" í þröngum og gamaldags skiln-
ingi — heldur einnig hið siðferðilega og
félagslega uppeldi. Jafnvel í þjóðfélagi af
þeirri gerð, er íslendingar búa við, þar
sem síður en svo er stefnt að upplausn
fjölskyldunnar eða reynt að draga úr
þjóðfélagslegum áhrifum heimilisins, er
skólunum í æ ríkara mæli falið að ala
börnin upp. Ideimilin afsala sér æ fleiri
skyldum — og jafnvel réttindum — í
hendur skólanna, og kennurum er ætlað
að ganga nemendum rneir og meir í for-
eldra stað.
Ef ég fer hér með rétt mál, er augljós
þörfin á vakandi áhuga á skólamálum,
ekki aðeins hjá þeim, sem sérstaklega
látá velferð barna og unglinga til sín
taka, lieldur hjá öllum landslýð, áhuga,
sem sízt ætti að vera minni — þótt hann
mætti gjarnan vera skynsamlegri og íhug-
ulli ~ en áhugi manna á almennum
stjórnmálum, enda má það til sanns veg-
ar færa, að skólamál séu allra stjórnmála
mikilvægust. Og þessi þörf á áhuga og
umhugsun er þeim mun meiri, sem sú
stefna — eða hreyfing, eða hreyting, eða
hvað maður nú á að kalla það — sem
skapað hefir skólunum jafn gífurlega
stórt hlutverk og raun er á, er ekki nema
að litlu leyti valin af okkur sjálfum í sam-
ræmi við vísvitandi óskir okkar og raun-
verulegar þarfir, heldur er henni þröngvað
upp á okkur af atburðarás samtímans,
sem við höfum harla lítið taumhald á.
Að vísu er það ef til vill ekki vel að
orði komizt, að segja, að því, sem hér
hefir gerzt í skólamálum á síðustu hálfri
öld, hafi verið þröngvað upp á okkur;
það er vissulega ekki ætlun mín að harma
það eða lasta, þótt orðalag mitt kunni
að virðast benda í þá átt. Sannleikurinn
er sá, að við höfum tekið þessari fram-
vindu tveim höndurn og ýtt undir hana
af fremsta megni — og ekki að ástæðu-
lausu. Því að þróun skólamálanna er óað-
skiljanlegur þáttur þeirra allsherjarbreyt-
inga á þjóðfélaginu, sem við hingað til
höfum verið sammála um — og erum
enn að mestu sammála um — að kalla
framfarir.
Engu að síður vil ég leggja áherzlu á
það, að um fullt og frjálst val af okkar
hálfu hefir ekki verið að ræða. Sjálft
eðli þjóðfélagsbreytinganna bannar það,
að nokkurn tíma verði til fulls kosið á
þjóðskipulag eða þjóðfélagsástand. Þjóð-
félagið er óendanlega fjölbreytt og flókin
heild, þar sem hvað tvinnast saman við
annað á svo margvíslegan hátt, að erfitt
er eða ógerlegt að rekja hvern þátt til
enda. Þeim fræðigreinum, sem við köll-
um þjóðfélagsvísindi, fleygir að vísu
fram, og við þau eru af gildurn orsökum
tengdar miklar vonir. En enn sem komið
er höfum við furðu lítið lært að taka þau
i okkar þjónustu — nema þá helzt þar,
sem sízt skyldi, sem sé í stjórnmála- og
viðskiptaáróðri. Við erum enn furðu nær-
sýn og skammsýn, þegar um það er að
ræða, að stofna vísvitandi til breytinga á